Үкіметте, тіпті Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінде де ондаған миллиард теңге үшін күрделі күрес жүріп жатыр, елдегі мал шаруашылығына (дәлірек айтқанда, қара уылдырық жағылған нан – «КазахЗерно.kz») «қолдау» көрсетуге бұрынғы ауыл шаруашылығы министрі Асылжан Мамытбековке жақын Қазақстанның ет олигархтары оны өздері үшін талап етіп отыр. Екі жүзділікпен қарапайым фермерлердің мүдделері үшін «қамқорлық» танытқан «ет Эльдорадосының» иелері соңғы жылдары мемлекеттік қазынадан қалталарына ағып келген алтын ағынды сақтап қалуға тырысуда. Айтарлықтай саланың дамуына ешбір пайдасы жоқ және қарапайым фермерлер үшін қайтарымсыз.
Біреудің әуеніне билеуге дағдыланған шенеуніктер тіпті «Мал шаруашылығындағы мемлекеттік субсидиялардың тиімділігін бағалау» атты құжат дайындады. «Зерттеу» деп айтуға рұқсат ете отырып, олар фактілерді бұрмалауға тырысты, шындыққа беймәлім адам шынымен сенеді – егер бүгін Ет одағының мүшелеріне ақша бермесеңіз – ертең Армагеддон мен Ақырзаман бір құтыда келеді.
Алла Тағалаға шүкір, ақылды көзқараспен, Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрлігінің кайда және қалай көңілдегіні көзбен көргендей етіп көрсеткілері келгенін сөрелерге сұрыптап қойған сарапшылар бар. Ендеше оны талқылап алайық.
Айналдырамын- бұрамын, шатастыра аламын
«Бөлінген субсидиялардың мөлшері мен мал шаруашылығы өнімінің жалпы шығыны арасында оң байланыс байқалады», – деп Ауыл шаруашылығы министрлігінің аты жоқ «маманы» ұялмастан құлаққа сыбырлап айтады. № 2 слайдта келесі кестені көрсетеді.
ш
Алайда, бұл қисын алдымен таңқаларлықты тудырады, содан кейін қобалжуды және нәтижесінде күлкіні. Тоқтаңыз мырзалар! Мал шаруашылығындағы ӨЖШ-мы тек субсидиялардың әсерінен ғана емес, сонымен қатар несиелеу, мемлекеттік және жеке инвестициялар, технологияны дамыту есебінен де өсуде. Сонымен, жеке меншік секторы бар, сіздің мәліметтеріңіз бойынша құрылымының 61,7% бөлігін иеленеді және сонымен қатар мемлекеттен ешқандай қолдау алмайды. Сонда неге параллель жазықтықтағы екі перпендикуляр процесті салыстырасыз?
Мұнда бір ғана себеп бар: мал шаруашылығының ӨЖШ-мы мемлекеттік статистикада табылған жалғыз қолайлы көрсеткіші болды, ол өсіп келе жатқан диаграмманы құруға және оның аясында үлкен субсидияларды жоқ қылуға мүмкіндік береді …
Егер сіз субсидия бөлу артынан инвестицияны тартқаны туралы пікіріңіз болса, онда өзекке жалпы өнімді емес, тиісті мемлекеттік қолдауға ие болған АӨК субъектілерінде қалыптасқан өсу қарқынын негізге алыңыз. Слайд авторы «Сендіре алмасаң – шатастыруға тырыс!» деген ережені басшылыққа алынғаны сезінеді.
Субсидиялардың көп бөлігі асыл тұқымды мал шаруашылығын дамытуға және малдың өнімділігін арттыруға бөлінгендіктен (олар солай аталады) субсидиялардың көлемін мал санының өсу қарқынымен салыстырып, өнімділігіне қосу арқылы тиімділігін анықтау қажет. Әрине, сіз мұны істемедіңіз, өйткені 2000-шы жылдардың басынан бастап қазіргі уақытқа дейін мемлекеттік қолдау көлемі 200 еседен астам өсті, ал мал басының өсуі, өнімділік сияқты табиғи көрсеткіштерге де жетпегенін жақсы білесіз.
Байқаңыз, шығыс Германия, батыс бөлігін қосқаннан кейін, 15 жыл ішінде мал өнімділігін 250% -ға арттырды, ал бұл мақсатты субсидиялар болмаған кезде!
Субсидиялар «Өз адамдары үшін»
Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі презентациясының № 5 слайдында субсидиялау бағыттарының тізімі жарияланды (қазір малды субсидиялау туралы айтып отырмыз). Бір қарағанда, жан-жақты қолдау әсерін береді. «Бізде көптеген бағдарламалар бар, оларды қолданыңыз!». Бірақ бұл тек жергілікті түрғандар үшін елес.
Шындығында, бұл субсидияларды алушылар жақын шаруашылықтардың аз ғана бөлігі. Әр түрлі бағдарламаларға бөлінген ақша, ақырында, бір арнаға түсіп, – Ет одағының қолдауына ие кәсіпорындардың бір қалтасына түседі. Ет одағын, малшы-олигархтардың жабық клубын, бұрынғы ауыл шаруашылқ министрі Асылжан Мамытбеков пен ҚР АШМ мал шаруашылығы департаментінің бұрынғы директоры Мақсұт Бақтыбаев басқаратынын еске саламыз. Бұл үлестес бизнесті бар жағдаймен қамтамасыз ете білген мырзалардың кәсіпкерлік рухына таңдануға болады!
Мәселен, АШМ-нің мәліметі бойынша, ірі қара малы бар ірі фермалар әр төлдейтін мал басына 20 мың теңгеден субсидия алады. Сол шаруашылықтар жасанды ұрықтандыруды немесе эмбриондарды пайдалануға немесе асыл тұқымды бұқаны сатып алуға (егер ұрықтандыру бос болса) қосымша субсидия түрлерін алады (сәйкесінше 5-10, 80, 150-225 мың теңге). Ірі асыл тұқымды шаруашылықтар, әдетте, малды бордақылаумен айналысады, бұқаның әрбір тапсырылған басы үшін және оны одан әрі етке сату үшін олар 80 мың теңге көлемінде субсидия алады. Орташа алғанда, Ет одағының ірі «кластер» мүшелеріне бір адамға 100 мың теңге субсидия төленеді.
Сонымен бірге, Министрлік қандай да бір себептермен нарықтың басқа субъектілерінің дамуына ықпал етуі мүмкін, сонымен бірге мал басының ӨЖШ мен дайын өнімнің (бұзау, ет) құнын анықтайтын белгілі бір талаптарды қоймайды. Әрине бұл қажет болар еді! Алдын ала болуы керек шарттардың бірі – 100 сиырға бұзаудың шығуы, асыл тұқымды малдың негізсіз союына тыйым салу, өз нарығын қорғау үшін отандық өндірушілерден бұқа тұқымын сатып алу.
Мамандар мал өсіруге субсидиялар басқа шаруашылықтарға сату үшін асыл тұқымды бұзаулардың көбеюіне бағытталғанын біледі. Білмейтіндер үшін – бұл асыл тұқымды репродукторлардың нақты мамандануы.
Батыс селекционерлері мал санының едәуір өсуі үшін табын құрамындағы асыл тұқымды малдың үлес салмағы 60% -дан кем болмайтындығын ұзақ уақыт бұрын дәлелдеді. Ал қазір қанша? 40% -дан аспайды. Бұл мәселені қалай шешу ұсынылады? Тауарлы шаруашылықтардың өсірілетін тайыншаларға деген сұранысты қалай қамтамасыз етуге болады? Таңғажайып ақшаға сиырларды импорттауды жалғастыру керек пе?
Сонымен қатар, Батыс 100 сиырға шаққанда бұзаудың шығымы 90% -дан төмен болса, сиыр етін өсірумен айналысуды жөнсіз деп санайды. Біздің елде бұл көрсеткіш агроөнеркәсіп санатындағы 75% кедергіні жеңе алмайды. Ақылға қонымды сұрақ қойылады – құрметті тегін субсидия алушылар, технологиялар қайда? Бұл мәселеге мамандар мен ғалымдардың қатысуы қайда? Бірнеше жыл бұрын министрлік бұзауларды шығару талаптарын қалай бергені есімде. Шамасы, біреу әлі де мұндай өлшемді орнатуды талап етіп отыр. Олар соңында қандай тосқауыл қоятынын елестете аласыз ба? Күлкі де, күнә да – 100 сиырға 60 бұзау! Не үшін? Өз адамдарын сүйреп шығару үшін!
«Балалық» шарттар мен қисынсыз субсидиялардың жоғары қағидалары сүт фермаларына қарапайым зоотехникалық қағидаларды сақтау қажеттілігіне назар аудармай, сиырдан соңғы тамшы сүтті шығаруға мәжбүр етті. Оларға мұның қажеті жоқ, өйткені сүт үшін 35 теңге субсидия бар, бірақ бұзауға ештеңе жоқ. Ауыл шаруашылығы министрлігінің бірнеше шенеунігі «төлдеу аралық кезең», «сауынының орташа күндері», «жаңару қасиеттер» және т.б. сияқты ұғымдарды және т.б. түсінбейді.
Бірақ бұл деректердің барлығы табынды басқару бағдарламаларында бар. Сізге кеңес береміз – орындарыңыздан тұрып, ЕҚМ-ге барып, сауу цехының операторының компьютерін ашыңыз. Барлығы толықтай көрінеді! Импортталған сүтті сиырлардың орташа қолданылуы қанша уақытқа созылатынын қараңыз – 3 лактациядан аспайды. Сүт фермалары басқа фермаларға қанша бұзау өсіруге және сатуға болатындығын және нақты қанша сатылғанын есептеңіз. Бұл мал шаруашылығындағы субсидиялардың тиімділігі.
Мал шаруашылығындағы субсидиялау желілері өз араларында байланысты емес, көп жағдайда олар бір-бірін қайталайды және нақты есептеулер мен негіздемелер жоқ. Мүмкін, Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігіне мал мамандары мен тәжірибешілерді өз қатарына қабылдау туралы байыпты ойлау қажет шығар. Экономика министрлігінің қабырғасында да 2010 жылға дейін өндіріс бірлігіне – ет пен сүтке субсидиялау негіздемесі қалай анықталғанын білетіндер аз. Барлық назарды стандарттарға аудара отырып, субсидиялардың әдеттегі (жылдық) түрлерін бюджеттік сарапшылар «ұсынылған» деп қабылдайды, алайда мемлекеттік қолдаудың бір түрі енді орынды болмауы да мүмкін.
«Алтын» жем– шөп
Субсидиялаудың тиімділігін дәлелдей отырып, АШМ-гі ауылшаруашылық тауарларын өндірушілер санатындағы сиыр етін өндіру құны туралы деректерді ұсынды және олар оны 4 жылдағы динамикада, 23 және 24 слайдтарда көрсетті. Сонымен қатар, сиыр етін өндіру көлемі – сол категориядағы АШТӨ келтірілген.
Өндірісте тәжірибе болғандықтан, мен 1 кг сиыр етінің статистикалық көрсеткішіне қызығушылық таныттым. Өнімнің өзіндік құнын барлық жылдарға бөлу бірдей нәтиже береді – 1300 теңге. Бұл мүмкін емес! Осыдан келесі қорытынды шығаруға болады – барлық диаграммалар жасанды салынған. Мұндай жағдайда тиісті бөлімнің басқа слайдтарына қалай сенуге болады?! Статистика шенеуніктермен қатал әзіл ойнады, немесе АШМ-гі нақты жағдайға ие емес …
Бұл ауылшаруашылық департаментінің шенеуніктері Экономика министрлігі мен Қаржы министрлігінің көздерін бұлдырлауды шебер орындап жатқандығын тағы бір рет дәлелдейді. Қолданыстағы субсидиялау жүйесінің маңызды жетіспеушілігі бенефициар-кәсіпорындардың экономикалық талдауының толық болмауы, өндіріс шығындары мен экономикалық табыстылық сияқты ұғымдарды мүлдем ескермеу болып табылады.
Сиыр етінің құны 1300 теңге дегені ойға қонымсыз. Бұған көз жеткізу үшін 1 жем – шөптің құнын есептеу жеткілікті. Бордақылау алаңы салмағы 200 кг болатын бұқа сатып алды деп елестетіп көріңіз. Ол үшін қазіргі бағамен (тірі салмақтың 1 кг үшін 600 теңге) алаң 120 мың теңге жұмсайды. Бордақыланған бұзау салмағының 4% құрғақ затты тұтынады, яғни 200 кг салмақты ескере отырып, азықтың күнделікті физикалық көлемі 8 кг болады. Шаруашылық бордақылау үшін ең қарапайым қарама-қарсы шөп түрін пайдаланады делік. Сондықтан жемде 8 кг құрғақ затпен қамтамасыз ету үшін 6 кг арпа мен бірдей мөлшердегі шөп қажет болады.
Арпаның өндірістік құны 1 кг үшін 30 теңгеден, шөп 8 теңгеден аспайды. Демек, негізгі азықтың тәуліктік құны 228 теңгені құрайды. Ақуыз-дәруменді қоспалармен қосымша тамақтандыру 120 теңгені құрайды (максимумға дейін). Алынған күн азығының көрсеткішіне басқа шығындардың 30% -ын қосыңыз (жалақы қоры, электр энергиясы, ветеринариялық препараттар және т.б.) – нәтижесінде сіз 452 теңге аласыз. Бұқаны 400 кг семірту үшін (яғни +200 кг) күніне 1 кг өсіру үшін алаң 200 күн жұмыс істейді және барлығы 90 400 теңге жұмсайды. Қорытындылаймыз – 120 мың + 90,4 мың = 210,4 мың теңге. Сою өнімділігі 50% (немесе 200 кг қара мал еті) болса, ет құны 1052 теңгені құрайды. Базардағы көтерме бағаны қарастырамыз – 1 кг үшін 1500 теңге. Бұл 30% пайда әкеледі!
Балшық аяқты алыптар
№ 25 слайдта ҚР АШМ-нің ақылды сиқыршысы «Терра», бордақылау алаңының экономикалық мәліметтерін келтіреді, АШМ-гі бордақылау процесінің шығындарын көрсетуге және субсидиялар арқылы сол шығындардың орнын толтыруға бағытталған әрекеттерін ақтауға тырысады. Біз қазірдің өзінде есептегеніміздей, бұл солай емес.
Слайдқа мұқият қараңыз. АШМ-гі өзіне қайшы келеді, өйткені 2011 жылы министрлік «Ірі қара мал етінің экспорттық әлеуетін дамыту» жобасын негіздей отырып, мега-фермалар шығындарды азайтуға және үнемді жұмыс істеуге арналған деп мәлімдеді. Мәселе мынада, егер мега-фермалар, үнемді жұмыс істей алмаса, не үшін қажет? Неліктен балшық аяқты алыптарды өсіруіміз керек, егер олар шығындарын салық төлеушінің ақшасымен жабуға мәжбүр болса?
Керісінше, мұндай мега-фермаларда ең жақсы техника паркі, үлкен егістік алаңдары бар. Олар азықтандыру шығындарының ең төменгі құнын көрсетуі керек. Ал сіз (Ауыл шаруашылығы министрлігі) 800 теңге көрсетесіз! Олардың неден тұратынын түсіндіріп беріңізші? Негізгі қорлардың құнын төмендету үшін мега-фермалардың алған инвестициялық субсидиялары қайда? Неліктен бұл инвестициялық субсидиялар жем бағасын, сонымен бірге бордақылау қызметтерінің құнын төмендетпеді? Көптеген сұрақтар бар … Ет одағына жақын мега-фермалар мен кәсіпорындарға үлкен кәсіби экономикалық және технологиялық аудит жүргізетін кез келді. Әрине, құзырлы органдардың Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрлігінің бұрынғы және қазіргі шенеуніктерінің сыбайлас жемқорлыққа қарсы «субсидиялаудың» схемасын құрудағы рөлін тексеретін уақыт жетті, ол іс жүзінде мемлекеттік қаражатты жақындардың қалтасына аудару жүйесі болып табылады.
Мырзабек Смагулов
с автором можно связаться по адресу:
kazakhzerno.ans@gmail.com