Жеміске толы жиырма жыл
(Қазалы аудандық оқушылар Үйінің іс-тәжірибесінен)
Сексенбаева Күлайша –Аудандық оқушылар Үйі,
1980-2005 жылдар аралығындағы директоры, ардагер-тәлімгер. Қызылорда облысы,Әйтеке би кенті, Қазақстан
«Атамекен» бағдарламасының пайда болуы - халқымыздың тарихын, мәдениетін, салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын қайта жаңғыртуға бағытталған творчестволық істердің жемісі. Қандай халық болса да өзінің ұрпақтарының бойларындағы барлық жақсы қасиеттерді тәрбие процестері арқылы қалыптастыруға тырысады, оларды өз елінің ұлттық байлығын қастерлейтін, білімді, өнерлі, сыпайы ержүрек азамат болса екен деп армандайды. Қазақстан жерінде өмір сүргендіктен біз ең әуелі ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық байлықтарымыздың қайнар көзін сақтауға тиіспіз. Ол үшін біз халқымыздың тілін, тарихы мен мәдениетін ұрпақтың санасына сіңіру үшін аянбай еңбек етуіміз, жасөспірімдерді шамамыз келгенше өз ұйымының нақты қожайыны болуға тәрбиелеуіміз керек.
Еліміз тәуелсіздігін алған кездегі қоғамдағы өзгерістер біздің пионер ұйымына да бұрын-соңды болып көрмеген талап қойды. Бұрын біз партия мен комсомолға арқа сүйеп, солардың нұсқауымен жүретін болсақ, енді жоғарыға жалтақтамай, өз тағдырымызды өзіміз шешетін дәрежеге жеттік. Жаңарған пионер ұйымы – бұл балалардың жасөспірімдер мен ересектердің дербес, өзіндік іс-әрекет ететін ерікті, қоғамдық саясаттан тыс адамгершілік ұйымы. Олар ұйымдарының қандай болуы керектігін өздері шешетін болды. Сондықтан біз де келешекте жылдар бойы қалыптасқан пионер жұмысындағы іс-тәжірибелердің өзімізге тиімді, пайдалы іс-әдістерін таңдап алып, пионер жұмыстарының ұлттық ерекшеліктерін білдіретін қызықты істерді жинақтадық. Жас ұрпаққа тәрбие мен білім беру саласында халықтық педагогиканы енгізе отырып, қазақ халқының салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын, өнерін, тарихын, мәдениетін меңгертуде оқушылардың бойына ұлттық мінез-құлық, адамгершілік, сыпайылық, кішіпейілділік қасиетін қалыптастыруда «Атамекен» бағдарламасын басшылыққа алып, жұмыстар жүргізе бастадық.
«Атамекен» бағдарламасы – Қазақстанда жалпы білім беретін мектептердегі оқу процестерінің өзіндік ұлттық айшық ерекшеліктерін анықтайтын, қазақ халқы педагогикасының тәлім-тәрбиелік принциптеріне негізделген ғылыми педагогикалық және методикалық бағдарлама. «Атамекен» бағдарламасының негізін қалаушы жас ғалым – педагог Мұхамед-Рахым Қыдырбайұлы Құрсабаев 1988 жылы бастау алған «Атамекен» бағдарламасына – 20 жыл толып отыр. Осы 20 жыл ішінде аудан мектептері «Атамекен» бағдарламасы бойынша жұмыстар жүргізіп келеді.
«Атамекен» бағдарламасын жүзеге асыру мақсатында аудандық оқушылар Үйінің үйірмелер жұмыс жүргізетін барлық бөлмелері халықтық салт-дәстүрге сәйкес қайта жабдықталып, оқушылар арасында жүргізілетін тәрбие жұмыстары ұлттық тәрбие беруге бағышталды. «Атамекен» бағдарламасының барлық бағыттары әр үйірме жетекшісіне бөлініп беріліп, олар сол бағыттар бойынша жұмыстар жүргізді. Аудандық оқушылар Үйіндегі бұрынғы әдістемелік бөлме аудандық «Атамекен ордасы», ал мектептердегі пионер бөлмелері «Атамекен отауы» аталып, түгелдей қайта жабдықталды. «Атамекен ордасы» мен «отауларының» төрайымдары сайланып, жұмыс жаңа бағытта жүргізіле бастады. Бұл оқушылардың кітаптан, шежіреші қарттардан, ересектерден есітіп білгендерін көзімен көріп, қолымен ұстауға, етене танысуына өз ықпалын тигізді.
Мектептерде жүргізілетін тәрбие жұмыстарының бәрі түбірінен қайта өзгерді. №216 қазақ орта мектебінде «Атамекен» бағыттары әр пән мұғалімдеріне өздерінің жүргізетін пәндеріне сәйкес бөлініп беріліп, пәнаралық байланыста жүргізілсе, №226 мектеп-гимназиясында сынып жетекшілерімен тығыз байланыста жұмыстар жүргізілді. Дәстүрлі кештер, кездесулер, жиындар, жарыстар, конкурстар өткізу жаңа сипат алды, мағынасы өзгерді. №234 мектеп оқушылары осындай кештерге, жиындарға ұлттық киім киюді дәстүрге айналдырса, №70 мектеп оқушылары түрлі кештерге, кездесулерге ата-аналарды көптеп қатыстыру бағытында жұмыстар жүргізді.
Аудан мектеп тәлімгерлерінің семинарлары тоқсан сайын өткізіліп, «Атамекен» бағдарламасына негізделіп бекітілген жоспар бойынша жұмыс жасады. Жыл сайын мамыр айында «Елім-ай» этнографиялық ойын-сайысын, «Жыл тәлімгері» байқауын өткізу, 7желтоқсан күні салтанатты түрде «Атамекен» қатарына қабылдау дәстүрге айналды.
Аудандық оқушылар Үйі облыстық, Республикалық байқауларда да жақсы нәтижелерге жетіп отырды. 1998 жылдан бері облыстық «Алтын күз», «Табиғат сыйы», «Құстар мерекесі», «Жастар шығармашылығы» және «Бабалар мұрасын сақтаймыз және дамытамыз» атты көрмелерде І-орынды иемденді. Облыстық «Жас туристер» слетінде ІІ-орынға, «Ең үздік ұйым» сайысында жүлделі І-орынға ие болды. «Жеке ән» үйірмесінің мүшелері мен «Қыз Жібек» бишілер тобы республикалық «Бозторғай», Халықаралық «Ақ көгершін» фестивальдарында жүлделі орындарға ие болып жүр. Осындай игі істердің нәтижесінде 2001-2002 оқу жылында «Үздік тәрбие орталығы» атағын иемденді.
Аудан «Атамекеншілері» облыс бойынша өткізілген І-ші «Атамекен» тойында жүлделі І-орынға ие болды. Тойға «Атамекеннің» негізін қалаушы Мұхамед-Рахым Құрсабаев қатысты.
1994 жылы Мұхамед-Рахым Құрсабаев ауданымызда болып, «Атамекен» бағдарламасын жүзеге асыру бағытында аудан мектептерінде жүргізіліп жатқан жұмыстармен танысып, мектеп оқушыларымен, ұстаздарымен пікірлесіп, «Атамекен» бағдарламасының қалай жүзеге асырылып жатқанын көріп қайтты.
2008 жылдың 28-30 мамыр аралығында Астана қаласында Республикалық «Атамекен» балалар ұйымының 20 жылдық мерейтойына арналған «Ғаламдық жаһандану жағдайындағы балалар ұйымының даму тенденциясы» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция өткізілді. Осы конференцияда қамтылған материалдарды біз қазіргі кезеңде өз жұмысымыздың басты мақсаты етіп отырмыз.
Қашанда қайырымды істердің қасынан табылуды, халқына пайдалы іс жасауды өздеріне мақсат ұстанған «Атамекен» балалар ұйымы өз жұмысын 20 жыл бойы ойдағыдай атқарып келеді, келешекте де атқара бермек.
«Мемлекетіміздің ең басты дүниесі тек қана табиғи байлық емес, сонымен қатар жас ұрпақ, өйткені олар –біздің ұлтымыздың болашақ айнасы» деп Елбасы атап өткендей, еліміздің ертеңі болар жастарға жүктелер жауапкершілік те зор. Өз халқының бұрынғысы мен бүгінгісін, өнері мен салт-дәстүрін білмейтін кісінің елімді, жерімді сүйемін деуі бекершілік. Өскелең жас ұрпақты осы мақсатта тәрбиелеу бағытында біздің аудандық оқушылар Үйінің «Атамекен ордасы» да өз үлесін қоса береді.
Пайдаланған әдебиеттер:
- М.Құрсабаев Қазақ-Нама,Астана 2008 ж.
- М.Құрсабаев Республикалық «Атамекен» балалар ұйымының 20 жылдық мерейтойына арналған «Ғаламдық жаһандану жағдайындағы балалар ұйымдарының даму тенденциясы» халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының материалдары. 2008 ж.
Жаһандық қаржы дағдарысы жағдайындағы Қазақстан Республикасының ұлттық экономикасын дамытудың стратегиялық алғышарттары
Умарова А.*, Умаров Е.К.*, Ещанова Т.**Әжініяз атындағы НМПИ Қарақалпакстан Республика Нөкіс қ.*
А.Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университетті.Түркістан қ.**
e-mail. abilgazi@ mail.ru, мекен-жайы. Түркістан қаласы Исламов көшесі 52 үй**
Summary.
The quality of planning scientific economic of development in Kazakhstan Republic in condinal of global and financal cresis.
Резюме
Особенности планирования национального экономического развития Республики Казакистан в условиях мирового финансового кризиса.
Әлемдік глобал экономика саласында кризистік күшеюге тек кейбір елдерде экономиканы ұйымдастыру, басқару және ипотека банктерінде кеткен қателіктен ғана емес, ал ол барлық дамыған елдердің финанс системасының күйреуінен болып отыр. Бұл кризис қарқыны бойынша өткен ғасырдың 60-жылдарындағы ұлы депрессиядан шапшапырақ болып, ол дамыған елдердің бүкіл финанс саласындағы олқылықтан пайда болмақ. Ал оның бағдары болса системалы әрекеттерге ие. Осындай жағдайда, Президент Назарбаевтың және Қазақстанның бүкіл ғалымдарының бүл процеске дәл кезінде жан-жақты баға беруі, сондай-ақ өкіметтік масштабта программаның қабылдануы Қазақстан Республикасының әлемдік банк системасындағы кризисті дұрыс бағалай білуінде деп түсінеміз. Бұл кризистің зардабы кейбір корпорация және гигант мекемелердің жұмыс ритіміне тәсіл етуімен бірге, ол бүкіл ел көлемінде және оның региондарында ұлттық өнімнің қысқаруына, сондай-ақ халықтың тұрмысына да кері әсер етуі сөзсіз ғой.
Дүние жүзінің ірі елдерінің экономикасын толық қамтыған бұл кризис өздігінен жаңа жолға түсуі және кризистік ситуацияны біржола жеңіп шығуы қиын. Міне осындай жағдайда кризисті жеңудің бірден-бір жолы – глобальдық масштабта дүние жүзілік қожалықтың технологиялық базасын жаңалау, ғылым мен технологиядағы жаңалықтарды макроэкономикалық салаларға тезірек енгізу жолымен товар өндіріушілердің өнімін арзандату арқылы іске асуы мүмкін. Міне осы мақсатты көздеп Президент Назарбаевтың басшылығымен қазақ өкіметінің бүкіл ел алдына қойған жоспарлары, сондай-ақ оның ұлттық экономикаға кері әсерін жөндеуге қаратылған шешімдерін бүкіл Қазақстандықтар мен бірге Жамбыл облысының барша тұрғындары қызығын қуаттап отырғандығын «Байтерек» журналында берілген көлемді материалдардан да байқалады. Басында баяндағанымыздай Президент Н.Назарбаевтың, Қазақстан үкіметінің 2008-жыл 13-қазандағы кеңейтілген мәжілісінде «біз ең қиын деген экономикалық дағдарысқа даярмыз» атты тақырыбындағы баяндама бүкіл әлемдік финанс кризисінен қазақстандықтардың шығып кетуінің программалық документі деп те есептеуге болады. Осы журналдың №5(32) санында берілген материалдарға қарағанда бүкіл әлемдік финанс кризисінің нәтижесі Қазақстан экономикасының тірегі – ірі корпорацияларға, металлургия гиганттары, мұнай-химия өндірісі және тағы басқа салаларға әсер ететіні сөзсіз. Міне осыған орай Қазақстанда дәл уақтында көрілген шаралар және банк системасын аяқтан тұрғызу үшін іске асырылып жатқан ұйымдастыру жұмыстары өз нәтижесін беретіні сөзсіз. Бұны елбасының нұсқауы мен Қазақстан Республикасының экономикасын стабилизациялауға бөлінген 450 млрд. тенге көлеміндегі ірі қаржыны (ВВПның 2008жылғы мөлшерінің 3,5проценті) атап өту орынды. Осыған орай республиканың тұрақжай құрылысын қамтамасыз ету мақсатында 175млрд. теңге, орта және кіші бизнес саласын жандандыруға бөлінген 165млрд. теңге, сондай-ақ азық-түлік жоспарын қамтамасыз ету үшін ауыл шаруашылығына ажыратылған 135млрд. тенге көлеміндегі қаржылар үлкен рол атқаруы тиіс.
Міне осындай жағдайда, дәл уақтында мемлекет көлемінде шешілмеген мәселелер нәтижесінде көпшілік батыс елдердің финанс системасы банкротқа ұшырауда. Баспа сөз материалдарына күні кеше ең мықты деген Америка Құрама Штаттары территориясында жайласқан көпшілік елдердің финанс шығындары 1,4трлн. АҚШ долларына теңессе, ал банкротқа ұшыраған Американдық компаниялардың акциялары 2008-жылдың бір жарым айы ішін-де 3,5трлн. доллардан аса залал көрген. Көріп тұрғанымыздай кейінгі 100жылдай уақыт ішінде қалыптасқан дүние жүзінің финанс системасы бізің көз алдымызда үлкен кризиске ұшырамақ. Бұл оқиға барлық қазақстандықтардай бүкіл дүние халқын ойландыратын және өз істеріне берік болуды талап ететін жағдай ғой. Осыған сәйкес, Қазақстан өкіметі 2000-2010 жылдар ішінде үлкен жоспарларды іске асыруды белгілеп отыр. Бұлар қатарына ұлттық қаржы фондының есебінен финанс системасын стабилизациялау ұшын 10 млрд. АҚШ доллары көлемінде ақша бөліп шығару белгіленген. Бұл біріншіден, макроэкономикалық турақтылықты қамтамасыз ету, екіншіден қазақстандықтардың әлеуметтік өсіп дамуына еру және үшіншіден ұлттық экономикасын модернизациялау бойынша көріп жатқан шараларын атауға болады.
Солай етіп, әлемдік финанс кризисі жағдайында Қазақстан өкіметі белгілеген бас міндеттер қатарына макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету және дүние жүзілік финанс кризисінің екінші қарқынынан сақтану бойынша қабылдаған шараларын атауға болады. Журнал материалдарын анализ жасасақ, дүние жүзілік финанс кризисі жағдайында банк системасының ресурс базасының тұрақтылығына еру, үлкен маңызға ие екендігі көзге тасталады. Осыған сай банк системасын қаржыландыруда ұлттық компаниялардың, акционерлік қоғам және мемлекеттік мекемелердің ақша қоры есебінен банк системасының депозитін активтеу қажет. Бұдан басқа банк системасын қаржыландыруда стресс фондтардың активін көбейту және регионалдық жоспарлардың инвестициялық активін арттыру жолымен халықты жұмыспен қамтамасыз етуге және олардың табысын жоғарылату мәселелері көзделген. Міне осы мақсатта 2008-2009 жылдарда мемлекеттік бюджет қаржысының есебінен банктердің капитал фонды1 млрд. АҚШ долларына көбейтілуі белгіленген.
Қазақстанның ұлттық экономикасында істеушілердің санын көбейту, олардың еңбек қабілеттерін арттыру және басқада күрделі мәселелерді іске асыру мақсатында даярланған «Мемлекетте сату туралы заң» да ұлттық компаниялардың, министрліктердің, мемлекеттік мекемелердің, сондай-ақ Қазмұнайгаз, КТЖ, КЕГОК т.б. мекеме филиалдары заказдарын ішкі базар талаптарына сай жұмсау мәселелері және жергілікті өнім өндірушілердің талаптарына сай Қазақстан шеңберінде жайластырылғаны жөн деп атап көрсетілген.
Осымен бір қатарда шет елдерден сатып алынатын үлкен көлемдегі технологиялық жабдықтарды іске асыру, жөңдеу және оларға қызмет көрсету жұмыстарыда Қазақстанда жайласытырылуы көрсетілген. Дүние жүзілік финанс системасында жүз берген кризис Қазақстанның тау-кен, металлургия өнеркәсібіндегі үлкен көлемдегі жоспарларға кері әсерін жүгендеу ұшын жаңа салық кодексі негізінде бірқанша преференцияларды іске асыру жобалас-тырылған. Осыған сәйкес, ірі корпорациялардың салығын 2011-жылға дейін 30проценттен 15процентке азайту мәселесі іске асырылады. Шикі зат секторына жатпайтын салаларда компаниялардың көрген залалдарын e жылдан 10 жылдық мерзімге дейін созу, қосымша пайда ұшын салық ставкасын (НДС) 13 проценттен 12процентке қысқарту ұйғарылған. Бұл және басқада Қазақстан шеңберінде іске асырылатын қосымша шаралар ұлттық экономиканы модер-низациялауға және жергілікті ісбілермендердің инвестициялық мүмкіндіктерін бұдан былай 300 млрд. тенгеге жоғарылатуға жол ашатыны сөзсіз.
Осындай жағдайда, ірі корпорация басшылары, сондай-ақ шет ел инвес-торлары да өздеріне жаратылған қолайлықтан қорытынды шығаруы және қоғам алдындағы борыштарын ұмытпауы, сондай-ақ ұлттық экономиканы қаржы-ландыруға қаратылған мүмкіндіктерден жан-жақты пайдалануы қажет. Бұл мәселелерде жергілікті өкімет, ірі компания басшылары бірлесе отырып өндіріс салаларының нәтижелігін арттыруға және халықтың жасау жағдайын жақсы-лауға белсене қызмет етуі тиіс.
Осы, жоғарыда көрсетілгендерді еске алғанда Қазақстанда инвестициялық бұрылыс жасау үшін үлкен резервтер бар. Бұлар Президент Назарбаевтың химия өнеркәсібі, және ауыл шаруашылығы қызметкерлері мен өткерген регионалдық жиналыс материалдарынан да байқалады. Мәселен, Оңтүстік Қазақстанның көрнекті аймақтарының бірі – Жамбыл областында өткерілген конференция материалдарында, сондай-ақ экономист Рахман Алшанов, мұғалімі Дина Жүсіпғалиева, дәрігер Айхан Аханов, оқытушы Дәулетбек Абдуалиев, администратор Темирқан Тасбұлатов және басқалардың пікірлеріне қарағанда Қазақстанның интеллектуал ресурстарын ақылға сай тезірек іске қосу және жер асты байлықтарын жан-жақты зерттеу, сондай-ақ мол фосфорит кендерін тез-деп игеру жолымен химия өнеркәсібі шеңберінде 5 млрд. АҚШ долларынан аса инвестицияларды іске қосу мүмкіндіктері бар екендігі атап өтілген. Бұдан түсетін эффект нәтижесінде Қазақстан бойынша қосымша 15 мыңдай жұмыс орны ашылатын болады.
Дұрысында да, сарқылмас байлық, қүдіретті интеллектуал ресурс Жамбыл областында мол. Область әкімі Б.Жексенбин мәліметтеріне қарағанда Жамбыл областында 2008-жылдың тоғыз айы ішінде өнеркәсіп өнімдерінің жалпы көлемі 2007-жылдың осы кезеңімен салыстырғанда 16,5 процентке, ауыл шаруашылығы өнімдері 15,3 процентке көбейген. Тек ТОО «Казфосфат» филиалы НДФЗ (Тараз) мекемелерінде өткен 9 ай ішінде 33,3 млрд. тенгеге тарта өнім жетістірілген. Бұған қарағанда Жамбылдық инвесторларда шапшаң қызмет еткені көрінеді. Олардың жұмсаған жеке инвестицияның көлемі Қазақ фосфат салалары бойынша барлық қаржының 62,8 проценттін қамтыған және оның көлемі область шеңберінде 24,2 млрд. тенгеге жеткен. Бұндай ұнамды өзгерістерді ауыл шаруашылығынан да көруге болады. Мысалға, СПК «Оңтүс-тік» және Қазақстан ет компаниясының қатысында ұйымдастырылған мал семірту орайы 1 млрд. 855 млн. тенгедей қаржы жұмсап областтың Шу ауданында 5 мың бас ірі қара, 10 мың бас қой семіртетін комплексті және қуаты тәулігіне 500 бас мал өнімдерін қайта істейтін комбинатты құруды да жобаластырған. Бұл экологиялық талаптарға сай дайындалған таза өнімдер Қазақстан базары және кейін Россия, Иран, Ирак, Біріккен Араб Эмираттарына шығарылатын болады.
Регионалдық жоспар бойынша Жамбыл областында 3 жыл ішінде өнер-кәсіп секторын модернизациялау үшін 120 млрд. теңге ажырату жобаластырыл-ған. Бұдан басқа ТОО «Химпром-2030» жоспары, сондай-ақ Орайлық Азия ин-вестиция компаниясы қатысында ТОО «Тараз металлургия заводын құру үшын 15 млрд. тенге көлемінде қаржы бөлінеді.
Алдағы уақытта халықты әлеуметтік жақтан қорғау үшін көлемді жұмыстар жобаластырылған. Осыған орай зейнетақы төлемдері 14 процентке, ал кем зейнетақы алатындар ұшын төлемдер көлемі 24 процентке артатын болады. Солай етіп, Қазақстан көлемінде іске асырылып жатырған шаралар нәтижесінде инфляцияның мүдделері 10процентке қысқаратыны атап өтілген. Бұл жоспарлардың орындалуына күман жоқ. Бұны ел қазынасында сақтаулы тұрған tq млрд. АҚШ доллары көлеміндегі валюта резервтері де дәлелдейді. әрине, оны қуана тілге алу қажет. Себебі, бундай табысқа екінші дүниежүздік соғыстан кейінгі 20-30 жыл ішінде дүниенің ең дамыған елдерінің бірі шығыстың «шөкпес кемесі» аталған Жапонияның да қолдары жетпеген еді. Тілекке орай, тауелсіздіктің 17 жылдығын енді ғана белгілеп жатырған Қазақстанның таңқаларлық алып адымы дүниенің жалпы прогрессивтік күштерін қуандыратыны сөзсіз ғой.
Қорытындылап айтқанда, бүгінгі күнгі әлемдік финанс кризисі жағдайында барлық қазақстандықтар, партия төрағалары өкімет айналасына жыйналып құрметті ел ағасы Президент Назарбаевтың нұсқауы мен финанс кризисінен аман шығып кету үшін іске асырып жатқан жоспарларына бәрімізде қуанамыз. Сондықтан «Байтерек» журналының көрші елдердегі оқырмандары бауырлас Қазақстандықтарға дана ел ағасы Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың басшылығында жаңа табыстарға жете беруіне тілектеспіз.
Әдебиетер:
1.. Назарбаев Н.А. «Мы готовы к самым сложным экономическим вызовам» Bыступление Президента Республики Казахстан на расширенном заседании Правительства. Газета «Казахстанская правда», 13-октября, Астана – 2008.
2. Жексембин Б. – Темпы и качество реформ соответствуют новым задачам. Журнал «Байтерек» (32), октябрь-ноябрь 2008, «Региональное приложение» стр 91.
Психологияда оқыту теориясы мен дамыта оқыту түсінігі
Наубаева Хапиза Тәңірбергенқызы
І.Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университеті, Талдықорған қаласы,, prorector-nr@vuz-zhgu.kz
Оқыту теориясы оқытушы мен оқушы арасындағы психологиялық шарттардың тиімділігін теориялық және зертханалық түрде зерттейтін педагогикалық-психологиялық бөлімі.
Оқу – оқушының ғана қызметінен тұрып қоймай, сондай-ақ, мұғалімнің іс-әрекетінен қызметінен тұратын екі жақты процесс. Осылайша, оқыту теориясы қарым-қатынастың практикалық тәжірибесі мен заңдылықтарын жалпылап, түсіндіретін ғылыми принциптердің жүйесі ретінде қарастырылады. Оқу әрекеті саласындағы қарапайым іскерліктер, таным процестеріндегі тиісті дәрежедегі өнімділік сияқты кейбір сапалар оқушыны сабақ үстінде жүйелі оқыту процесінде қалыптастырады. Ең алғаш рет іс-әрекеттің мазмұны мен оқыту іс-әрекетінің мазмұнының арасындағы айырмашылықты Н.Н. Нечаев көрсетті. [1; 24-25]
Оқытудың психологиялық ілімі Отандық психологияда 30 жылдардың басында жасалына бастады және ең алғаш рет Л.С. Выготскийдің басшылығымен оқыту және дамыта оқытудың қатынасы проблемасы ретінде қалыптасып, мұнда оқыту жетекші ролге ие болды. Оқу дамудың алдында жүріп оны соңынан ертуін қажет етеді. Сол кезде Л.С. Выготский енгізген «жақын даму зонасы» түсінігі келесі теориялық түсінікті шығарады: Ересектің көмегімен оқып үйрене отырып, бала бұған дейін өзі жасай алмаған нәрселерді жасай бастайды. Оқуға дейінгі баланың мүмкіндіктері мен талаптары Л.С. Выготский бойынша «өзекті даму зонасы» болып табылады. Содан бері оқыту теориясы біздің елімізде психиканың даму заңдары мен заңдылықтары туралы іліммен тығыз байланысты дамып отырған. Оқу мен дамудың ара-қатынасы өте жақын, әрі үздіксіз және шексіз болғандықтан ол екеуін бөлек қарастыруға болмайды. Яғни, кез-келген оқу адамның психикалық дамуын оның қызметінің субьектісі, тұлғасы ретінде қамтамасыз етеді.«Даму тек оқыту мен білім жүрген жерде мүмкін болады « - деп жазған П.Я. Гальперин мен Д.Б. Эльконин.
Оқыту бұл – мұғалім мен оқушы қарым-қатынасы, ал даму болса оқыту қызметінің мәндік өзгерісі болып табылады. Оқу «жақсы» деп аталу үшін, біріншіден тұлғаның дамуына бейімделуі қажет. Осыған байланысты оқу ілімінің негізгі қағидаларын қарастырамыз.
Демек, «мұғалім-оқушы» қатынасын «қабылдатқыш-қабылдаушы» қатынасына қоюға келмейді. Мұнда оқыту процесіне қатысушылардың екеуінің де белсенділігі мен өзара іс-әрекеттестігі қажет. Оқытуды оқытатын адам мен оқитын адамның арасындағы белсенді өзара әрекет деп сипаттауға болады, мұның нәтижесінде оқитын адамда белгілі бір білім, іскерлік пен дағдылар қалыптасады.
Үйретушінің ықпалы үйренушінің белсенділігін оятады, ал бұл орайда күні бұрын қойылған тиянақты мақсатқа жеткенде осы арқылы бұл белсенділікті басқарады. Сондықтан оқытуды бұған қоса тағы оқушының сыртқы және ішкі белсенділігін ынталандыру және оны басқару процесі деп көрсетуге болады. Үйретуші үйренушінің белсенділігі үшін қажетті жағдайлар жасайды, оған бағыт береді, бақылайды, бұған қажетті құралдар мен информация береді. Бірақ адамда білім, іскерліктер мен дағдылардын қалыптасу процесінің өзі оның белсенділігінің нәтижесінде ғана болады.
Оқушыда толық білім, іскерлік пен дағдылар қалыптасу үшін оқушының нақ қандай белсенділігін жасау керек және оны қалай бағыттау керек? Барынша тиімді болу үшін оқыту қалай ұйымдастырылуы тиіс? Бұл сұрақтарға жауаптар негізгі проблеманың оқушының қандай ішкі және сыртқы белсенділігінің білімінде, іскерліктері мен дағдыларында бейнеленеді және бұл іскерліктерді, білім мен дағдыларды туғызады деген проблеманың қалай шешілетініне байланысты.
Ең алдымен тағы да Л.С. Выготский негіздеп шығарған оқу дамудың алдында болып, оны соңынан ертеді деген қағидасын шығару керек. «Дамудың соңғы циклына негізделген оқу баланың жалпы дамуы жағынан қозғалыссыз болады, ал өз артынан дамуды болдырмай, керісінше, өзі оның соңында жүреді». Осы теориялық идеяға Л.С. Выготскийдің мектебіндегі барлық ғалымдардың зерттеулері негізделеді. Тек бір ғана осы тезистен екі бірдей маңызды қорытынды шығады. [2; 386]
Бірінші қорытынды. Қатысушының даму деңгейіне негізделген оқу нәтижесіз болады.
Екінші қорытынды. Егер адам психикасының дамуы оқуға байланысты болып және соның артынан жүрсе, онда оның әдістері мен тәсілдері тұлғаның тұтас психологиялық дамуына бағытталғаны дұрыс.
Одан кейін оқыту теориясы негізінен осы мәселелер төңірегінде дамыды. Барлық зерттеулердің ішінде оқу процесіндегі білімді меңгерудің тиімділік шарттары туралы сұрақтар туындады.
П.П. Блонский білімді меңгеру бір жағынан, ойды дамытудың шарты болып табылады десе, екінші жағынан – ой процесінен тыс білімді меңгеру мүмкін емес деп ой қозғады.
Д.Б. Эльконин мен В.В. Давыдов оқудың даму тиімділігіне білім мазмұның өзгерту арқылы қол жеткізді және теориялық ойлауды дамытудың шарты ретінде теориялық білімді меңгерудің маңызы бар. Оқыту әдістерін жетілдіру арқылы (П.В. Занков, Б.Г. Ананьев, А.А. Люблинская және т.б.) оқу тиімділігін дамытуға үлес қосты. Зерттеулердің көбісі ойлау әрекетін дамытуда білім алудың сатылық әдістерінің ықпалы бар екенін көрсетті. (П.Я. Гальперин, Н.Ф. Талызина және т.б). Проблемалық оқыту теорияларын Т.В. Кудрявцев, А.М. Матюшкин зерттеді.
Кеңес психологиясында оқыту теориясы туралы тұтас, бірыңғай ой болмаса да жинақталған үлкен зерттеу материалдары 60-шы жылдары Д. Б. Эльконинге, В.В.Давыдовқа, Я.В. Занковқа, Ш.А. Амонашвилиге ғылыми-зерттеу топтарымен бірлесіп, бастапқы және орта білім шеңберінде дамыта оқыту проблемаларын кең көлемде, теориялық және эксперименттік педагогикалық-психологиялық зерттеулер жүргізуге жол ашты.
Осы зерттеулер нәтижесінде қалыптасқан психологиялық көріністердің негізінде бастауыш сыныптарға арналған оқулықтар шығарылып, «Эльконин – Давыдовтың дамыта оқыту жүйесі» енгізілді. Осы теорияға сәйкес мектептердің бастауыш сыныптарында дамыта оқытудың мазмұны – теориялық білім, ал әдісі –кіші мектеп оқушыларының оқу қызметін ұйымдастыру болып, осы білімнің өнімі – негізгі психологиялық жаңа қалыптасуды дамыту болып табылды.
Осы көп жылдық зерттеу жұмысының нәтижелері (жалпы мектеп шеңберіндегі 30 жылдық зертханалық және эксперименттік зерттеулер) В.В. Давыдовтың «Дамыта оқыту теориясы» атты монографиясында жалпыланып, жүйеленіп жазылды. [4; 384]
Жалпы мектеп тәжірибесі дамыта оқытудың негізгі құралдары туралы ғалымдардың болжамдарын дәлелдеді. Ал арнайы жүргізілген педагогикалық-психологиялық зерттеу дамыта оқыту жүйесімен оқыған 80% тен астам сыныптар өте жоғары көрсеткіштерге ие болғандығын көрсетеді.
Педагогикада-психологияда қазіргі кезде дамыта оқытудың тек эксперименттік мәліметтері туралы тәжірибелері мен нәтижелері ғана бар.
Орта білім шеңберінде бұл мәселені кең көлемде зерттеу болмаған және болуы да мүмкін емес еді, өйткені психология мен педагогика жоғары мектептерде енді ғана қалыптасып келеді, ал ғалымдарда бар еңбектер ЖОО-да оқытудың жеке жақтарын зерттеуге ғана бағытталған.
Ж. Пиаженің пікірі бойынша психиканың дамуы әлсін-әлсін жүреді, ол бала ағзасының биологиялық жастық дамуына байланысты және ой мүмкіндіктері жастық психологияның дамуына сәйкес келеді. Ж. Пиаженің бұл пікірі дамыту мен оқыту процестері бір-біріне байланыссыз қарастырылғанда «параллельді» деп түсіндірілуі мүмкін. Осылайша, Ж. Пиаже пікірінше, даму өз деңгейіне жетпей, оқу мүмкін болмайды, өйткені оқушылар материалды түсінуге және оны меңгеруге күштері келмейді. Мектепке дейінгі кезеңде эксперименттік жаттығуларды шешуге қажет білімді беру керек.
Жалпы Ж. Пиаже дамытуды оқытудан бөлек, яғни, дәлірек айтқанда оқыту бұл жағдайда мүлде қарастырылмаған деуге болады.
Басқа ғалымдардың көзқарасы (Э. Торндайк және оның соңынан зерттеушілер) дамыту мен оқытуды қоса қарастырды. Бұл көзқарасты жақтаушылардың пікірінше оқу мен үйрену психиканың дамуы деп атайды.
Осылайша тұлғаның дамуы аяқ астынан болмайды және табиғи жолмен жүрмейді, керісінше, оқудың – жақсы және жаман, ұйымдасқан және құбылыстың ықпалынан туындайды. Бірақ жақсы оқу бұл дұрыс ұйымдасқан оқу және ол үлкен дамушы нәтижеге әкеледі. Сондықтан дамыта оқытудың психологиялық ілімі негізіндегі оқытудың ғылыми жүйесі психологияны оқыту әдістемесінің негізгі міндеті болып табылады.
Оқу процесінің тек оқып-үйренушілердің ғана емес, мұғалімнің де қызметі екендігі өз-өзінен түсінікті. Мұғалімнің жұмысы оқушылардың танымдық іс-әрекет түрлері мен соған байланысты білімдерді меңгеруіне бағытталынуы тиіс. Оқыту әдістеріне қойылатын талап меңгеру процесінің заңдылықтарына, ең алдымен меңгеру кезеңдерінің реті мен олардың ерекшелігіне байланысты анықталады.
Бірінші кезең – себептік-проблемалық жағдайларды пайдалануға байланысты. Оқытушының қызметі бұл кезеңде алдын-ала дайындаған міндеттерді қоюға келіп тіреледі. Осы мақсатпен ол оқытудың әңгімелесу, пікірлесу, тәжірибе көрсету сияқты әдістерін пайдалана алады. Оқушылар ұсынылған проблеманы қабылдағаннан кейін мұғалім оқушылар жүзеге асыратын шешім іздеу жұмысына басшылық етеді. Әдетте, ол әңгімелесу әдісімен жүзеге асырылады.
Түсіндіру әдісі кезінде мұғалім меңгерілуге тиіс елеулі байланыстар мен қатынастарды өзі ерекшелейді, есептерді шешу кезінде қалай пайдалану керектігін көрсетеді, оқушылардың олардың бойында қалыптастырылатын әсер етуші факторлармен таныстырылады. Егер әңгімелесу әдісі қолданылған болса белгіленген нәрсенің бәрі үйренушілердің қатысуымен жүзеге асырылады. Көрсету, тәжірибе жүргізу немесе құбылысты көз алдыға елестету, бейне-көрнекіліктер пайдаланылады.
Меңгерудің үшінші кезеңінде - оқушылар іс-әрекетті өздігінен орындауы тиіс. Бұл кезеңде көбіне практикалық жаттығулар сәйкес келеді. Атқарылатын іс-қимылдарды талдап, ынталандыру жұмыстары жүргізіледі. Оқушыларды келесі кезеңге дайындау үшін жұппен немесе кішігірім топтармен жұмыс жүргізудің тиімділігі зор. Бұл жерде, бұған дейін айтылғандай, оқып-үйренушілердің атқаратын функцияларын қалыптастырылатын қызметтің бақылаушы, бірде бағыттаушы-атқарушы бөліктерін атқаратындай етіп бөлу керек. [3; 221]
Психологияда оқу процесін сапалық жаңа деңгейге көтеру үшін ғылым анықтаған барлық мүмкіндіктерді пайдалануды қажет етеді Бұл үшін мұғалім оқу процесін ғылыми негізделген жоба және мақсатты түрде басқару әдістерін меңгеру қажет. Тек сондай жағдайда ғана қойылған мақсаттарға қол жеткізуге, соның ішінде танымдық іс-әрекеттің, түрлерін қалыптастыруға мүмкіндік туады.
Оқушылардың кез-келген меңгеру процесін басқару кезінде тандау еркі танып-білінген қажеттілік ретінде көрініс береді. Басқа сөзбен айтқанда, мұғалім меңгеру процесінің заңдылықтарын неғұрлым жақсы білген сайын ол бұл процестерді басқару жолын соғұрлым саналы да сенімді түрде таңдайтын болады. Мұндай жағдайда ол қай жерде түрлі нұсқаларды келтіруге болатындығын, қай жерде қажеттілік заңын міндетті түрде сақтауы тиістігін біледі. Мәселен 1 - сыныпта жаңа танымдық іс-қимылды енгізер кезде мұғалім оны сыртқы, материалдық түрінде көз алдына елестетуі керек, ал материалдандырудың нақты түрлерін тандауға мұғалімнің өз еркі бар.
Мұғалім оқыту процесін тиімді басқаруды қамтамасыз ететін талаптарды білуге тиісті. Мұндай жағдайда мұғалім оларды өзінің күнделікті оқыту процесінде саналы және мақсатты түрде ескеріп отыра алады. Басқарудың жалпы теориясына сәйкес оқу процесін тиімді басқару мынадай талаптар жүйесін орындағанда ғана мүмкін болады:
- Басқару мақсатын көрсету;
- Басқарылатын нысанның бастапқы жағдайын анықтау;
- Процестің негізгі өтпелі жағдайын ескере отырып, ықпал ету бағдарламасын анықтап, жүзеге асыру;
- Басқарылатын процестің жай-күйі туралы сипаттамалардың белгілі бір жүйесі бойынша мәліметтер алуды қамтамасыз ету;
- Кері байланыс каналы бойынша алынған ақпаратты өңдеу;
- Түзету енгізетін ықпал ету шараларын жасау;
- Оларды жүзеге асыруды қамтамасыз ету.
Бұл талаптар жалпы сипатта, кез келген процесті басқаруға қатысты. Оларды нақты жүзеге асыру басқарылатын процестердің, біздің жағдайда меңгеру процесінің ерекшеліктерін білдіретін өзінше бөлек білімдерге арқа сүйеуді талап етеді.
Жоғарыда тізбеленген талаптардың әрқайсысы оқушылардың бойында танымдық қызметтің жаңа түрін қалыптастырып, жаңа білімдердің меңгерілуін қамтамасыз етеді.
Оқу нәтижесі ең алдымен танымдық қызметтің әр түрін немесе оның жекелеген элементтерін: түсініктерді, көз алдыға келтірулерді, түрдлі ақыл-ойлық іс-қимылдарды қалыптастыру болып табылады. Мұның өзі танымдық қызметті тиімді қалыптастыру жалпы алғанда оқу процесінің тиімділігін міндетті түрде арттыруға әкелінетіндігін білдіреді. Оқыту процесінде балаларға болашақта кез-келген білімді саналы игеруге мүмкіндік беретін болмысқа теориялық көзқарастың бастамасы жасалады. [5; 77]
Әдебиеттер:
- Н.Н. Нечаев. Психолого-педагогические аспекты подготовки специалистов в вузе.-М., 1985.-112 б.
- П.Я Гальперин, Д.Б. Эльконин. К анализ теории Ж.Пиаже о развитии детского мышления. М., 1967-616 б.
- Л.С. Выготский. Педагогическая психология. – М., 1995.
- В.В.Давыдов. Теория развивающего обучения. – М., 1996.
- А.В. Петровский: Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы.
А., Мектеп, 1987
Самоуправление - решающий фактор жизнедеятельности воспитательной организации и первичных коллективов
C.С.Бекетаева,начальник Районного отдела
образования Жетысуского р-на г.Алматы, Республика Казахстан
В нашем обществе непрерывно протекают процессы, связанные с коллективными действиями людей, входящими в различные организации, объединения или социальные группы. Будут ли эти коллективные действия осознанными, активными или пассивными - в любом случае они представляют особое внимание социальных процессов, называемых социальными движениями. Дети и подростки существуют в нашей жизни не только как младшее поколение, но и как социальная группа, связанная с обществом, поддерживающая общественные отношения. Детские организации являются важной формой участия подростков в жизни общества. Сложилась так, что в нашей Республике до недавнего времени существовала система социального воспитания детей, единообразно построенная как самостоятельная пионерская, комсомольская организация детей и подростков.
Система образования Республики Казахстан претерпевает сложный период своего развития, обусловленный активными инновационными процессами во всех сферах жизни общества. Реформирование образования со становлением гуманистической парадигмы в условиях действия законов рыночных отношений, смены ценностных ориентаций нацеливает на осуществление принципов гуманизации, гуманитаризации и демократизации образования с обеспечением эффективного формирования саморазвивающейся личности.
Основным стержнем системы среднего образования является школа, которая закладывает основы культурно-образовательного потенциала страны и вносит вклад в развитие национальной интеллигенции. Организация же образовательного процесса в школе, на новых принципах, обеспечивающих демократические преобразования, достигается на основе действия таких компонентов системы среднего образования, как воспитание и обучение.
Происходящие серьезные изменения в принципах деятельности детских организации, что нашло свое выражение в предоставлении детям права самостоятельного выбора организации, отвечающего их интересам и запросам, в отказе и освобождении от диктата органов управления. Подобные преобразования способствовали созданию разнообразных детских организаций и ученических самоуправления, поиску и разработке различных программ их деятельности.
По определению Н.Д.Хмель, "управление есть непрерывный процесс с циклично повторяющимися определениями целей системы, выявлением объекта, функции и стадии управления, а процесс управления - как совокупность целенаправленных и взаимосвязанных действий управляющей и управляемой системы по согласованию совместной деятельности людей для достижения поставленной цели" .
Проблемы современного образования обусловлены внешними факторами, которые связаны с социально-экономическими проблемами, социальной дезадаптацией человека к изменившимся условиям и внутренними факторами - элементами самой системы школы: субъектно-объектными отношениями учителя и учащихся, процессом обучения. Увлечение фактологией вытеснило знание о методах познания, имеется отставание в правовом, экологическом и экономическом образовании. К негативным факторам Т.И.Шамова и другие относят потерю идеалов, снижение роли ученических организаций, вещизм, наркоманию и др. .
Так, Т.Т.Галиев и другие считают, что различные (проблемные, организационные и иные) ситуации повышают уровень неопределенности учебного процесса, убеждены, что наиболее серьезные проблемы невозможно решить изолированно, так как они действительно носят системньий характер и связаны с остальными сетью зависимостей . Авторы П.И.Третьяков, Л.Д.Столяренко и другие, отмечают, что "...основное противоречие современной системы образования - это противоречие между быстрым темпом приращения знаний в современном мире и ограниченными возможностями их усвоения индивидом, это противоречие заставляет педагогическую теорию перейти к новому идеалу - максимальному развитию способности человека к саморегуляцию и самообразованию" , как важнейшему механизму противостояния негативным воздействиям внешней среды
Основной задачей системы образования на современном этапе является организация воспитательно-образовательного процесса с развитием отношений в русле сотрудничества, с переходом от авторитарного стиля управления к самоуправлению. Самоуправление, по мнению П.И.Третъякова, делегирование многих полномочий и ответственности за результаты учебы и труда самим участником педагогического процесса .
Исследуя самоуправление, как социальную систему, Е.В.Петрова показала, что самоуправление обладает всеми характеристиками социальных систем: оно складывается на базе конкретной социальной общности, а его элементами являются люди, поведение которых детерминируется их определенными социальными функциями (ролями), социальными нормами и ценностями, принятыми в данной системе, а также их различными индивидуальными качествами. Петрова Е.В. выделила несколько характерных черт самоуправления:
принадлежность власти всему коллективу;
её осуществление непосредственно и через выборные коллегиальные органы;
саморегулирование посредством совместно принятых социальных норм;
защита общих интересов на основе самодеятельности.
Самоуправление - решение вопросов жизнедеятельности воспитательной организации и (или) первичных коллективов их членами в рамках полномочий, делегированных руководителями.
Эффективное самоуправление предполагает участие большой части членов коллектива в выборе целей жизнедеятельности, в определении путей их достижения, в организации и осуществлении жизнедеятельности, а также в ее анализе и оценке, в результате чего между ними создаются отношения ответственной зависимости.
Самоуправление реализуют общее собрание и система подотчетных ему органов, формирующихся на выборной основе, с периодически сменяемым составом членов. Структура органов самоуправления воспитательной организации и первичных коллективов, их взаимосвязь зависят от содержания жизнедеятельности, возврата и других характеристик членов коллектива, уровня его развития, сложившихся в организации традиций.
Изменение условий и содержания жизнедеятельности организации, состава и возраста членов коллектива ведет к изменению делегированных самоуправлению прав и структуры его органов.
Психологический же механизм самоуправления заключается в том, что человек относится избирательно к обучающему или воспитывающему на него воздействию. Он может или принимать, или отвергать, или выбирать частичное воздействие. Таким образом, личность сама регулирует собственную психическую деятельность.
Знание себя, своих физических, психических и нравственных сил дает возможность человеку контролировать и регулировать свои действия и поведение в труде, общении, личной жизни. По мнению Ш.У.Тасбулатова, образование становится "все более важным инструментом для самоопределения и самореализации личности, обеспечивания своего будущего, своего личностного развития". Школа должна готовить подрастающее поколение к умению владеть собой в сложных ситуациях, преодолевать трудности, бороться с - отрицательными явлениями в жизни людей, воспитывать.
"Самовоспитание, - по определению А.И. Кочетова - это сознательное и управляемое личностью, саморазвитие, в котором, в соответствии с требованиями общества, целями и интересами самого человека формируются запроектированные силы и способности" .
А.Г.Ковалев отмечает, что "...самовоспитание - это сознательная и планомерная работа над собой, направленная на формирование таких свойств и качеств, которые отвечают требованию общества и личной программы развития" .
Показателем становления личностной самостоятельности, самоуправления является самоконтроль, который играет роль внутреннего регулятора собственного поведения, в то же время, как считают Ж. Т. Тасжурекова и другие, "самоконтроль сопровождается самооцениванием личности, правильности способов и приемов предупреждения выявления и исправления ошибок. В свою очередь, соответствующая оценка личности правильно предпринятых ею контрольных действий служит для неё основанием адекватной самооценки своих возможностей и активного использования самоконтроля в новых условиях" . Такого же мнения придерживается С. Я. Долецкий, "что в основе процесса самовоспитания лежит необходимость самооценки. Надо ясно оценивать собственные качества, поступки, привычки, поставить, как говорят врачи, диагноз" .
Самооценка является непременным условием реализации самоконтроля и самосовершенствования. Самооценка определяется мировоззрением, идеалами, уровнем развития личности обучаемого.
Замечательный казахстанский поэт, писатель, педагог, автор педагогики (1922) Магжан Жумабаев еще в свое время утверждал, что о человеке, замечающем свои ошибки, можно говорить, как о целеустремленной личности, стремящейся к высшим человеческим достоинствам .
Как уверяет А. С. Курманбекова, самовоспитание возможно только на определенном этапе развития нравственного самосознания .
Нравственность - особая форма общественного сознания; один из основных способов регуляции действий человека в обществе с помощью норм. (нормы: идеалы добра, справедливости, исполнение норм санкционируется лишь формами духовного воздействия - одобрением, осуждением). К нравственным чувствам относятся: гуманность, честь, совесть, дружбу, долг, любовь к Родине, к земле. Они проявляются во взаимоотношениях с окружающими. Нравственность это размышление о том, как нужно жить, чего необходимо избегать, чтобы поддерживать порядок в обществе и добропорядочные отношения между его членами.
О важности формирования доброты, уважения к старшим, о воспитании гуманности известно с давних времен. Так, великие казахстанские просветители Абай Кунанбаев, Ахмет Байтурсынов, Ыбрай Алтынсарин, Мухтар Ауэзов и другие пропагандировали доброту, уделяли внимание просвещению, развитию ума детей, приобщению их к духовной культуре, почитанию стариков, что должно было способствовать формированию нравственности, постижению законов бытия, поиску истины и путей обретения счастья - высочайшего идеала, к которому стремится человек.
Истинно нравственный человек беспощадно требователен к себе и снисходителен, терпим к другим. Осуждая поступок, он не переносит это на личность. Наиболее четко характеризовал смысл нравственного воспитания в развитии личности, как убеждение в том, что нравственность не есть необходимые последствия учености и умственного развития, мы ещё убеждены и в том, что ... влияние нравственного составляет главную задачу воспитания, гораздо более важную, чем развитие ума вообще, наполнение головы познаниями..." .
Нельзя не согласиться с мнением Л. М. Новосельцевой, что "основой воспитательного процесса является способность учителя научить само- стоятельному нравственному применению полученных знаний и умений" . По мнению К.Д.Ушинского "мастерство нравственного воспитания заключается в том, чтобы в словах воспитателя он находил отзвуки собственных мыслей, переживаний, рождающихся также в процессе активной деятельности" . К.А. Дуйсенбаев связывает нравственную сферу знаний с необходимостью подготовки учащейся молодежи к жизни, к труду с одновременным формированием у них новой мотивации рыночных образцов мышления.
Необходимым условием развития ответственности и нравственности является самоуправление, как возможность накопления личного опыта, выбора способов поведения. Нельзя не согласиться, что "Человек чувствует себя ответственным только за те процессы и действия, в которых он принимает более или менее активное участие и имеет возможность выбора.
Единственный способ повысить чувство социальной ответственности -расширение реальной, действенной демократии и самоуправления". И, конечно же, управлять школой, делами школы можно только тогда, когда человек способен управлять собой.
Формирование нравственности и самоуправления может осуществляться по двум направлениям: через специально организованный учебный процесс с формированием мировоззрения, развитием мышления, самоконтролем, самооценкой и через общественную жизнь детей, когда ребенок может совершать поступки, общаясь внеурочной обстановке. Нравственное решение и связанный с ним риск и ответственность могут быть только индивидуальными.
"Самосознание - это один из центральных психологических процессов становления личности", считает С.В. Феллер и самосознание связано с развитием и формированием мировоззрения.
Групповая деятельность - обязательный элемент воспитания, так как групповая деятельность обладает особой силой развивающего влияния на личность, такому влиянию нет замены. Как нельзя найти хитроумные способы научить плавать без водного бассейна, так невозможно социализировать ученика без социальной среды . В групповой работе ребенок всегда прилагает усилие воли, интеллекта, творчества, внимания, что способствует его духовному обогащению. Однако, следует учитывать, напоминает Н. П.Аникеева , "эмоциональное благополучие", которое является обязательным условием развития личности ребенка, начиная с самых ранних этапов его жизни.
В групповой деятельности должно быть достижение определенного результата, но с обязательным воспитательным процессом. А, по мнению Л.М.Фридмана, деятельность приобретет характер непосредственно коллективный тогда, когда все участники совместной деятельности являются полноправными ее субъектами, имеющими право и способные на постановку целей, осуществляемой ими деятельности и на оценку ее результатов.
В групповой работе всегда содержится новый опыт отношений, большой воспитательный эффект, но при педагогически грамотной.
Для оживления у учащихся психологических механизмов самоуправления, чтобы зародить желание как можно больше узнать о самом себе, возникла необходимость дополнить систему непрерывного воспитания на уроках психологическими классными часами. Классные часы являются важным компонентом в системе работы школы. В учебном расписании ему отводится обязательное место, чтобы была возможность общения педагога с учениками чтобы можно было поговорить о самом важном. В.А.Сухомлинский писал: "Воспитание, возбуждающее к самовоспитанию - это и есть, по моему глубокому убеждению, настоящее воспитание. Учить самовоспитанию неизмеримо труднее, чем организовать воскресное времяпрепровождение".
Куттыкужанова 3. А., Куттыкужанов А. Ж. считают, что смысл жизни человека на земле - самосовершенствование и достижение как можно более высокого уровня духовного развития даже обладая скромными природными данными, путем самосовершенствования можно добиться больших успехов в развитии тех или иных качеств, способностей. А результат будет зависеть, прежде всего, от самого человека: знания им своих особенностей и возможностей.
Самоуправление, по мнению многих авторов, делегирование многих полномочий и ответственности за результаты учебы и труда самим участникам педагогического процесса. Основу внутреннего саморегулирующего механизма представляют три интегральных качества (психогенные факторы развития): потребности, направленность, я- концепция. Понятие потребностей позволяет объяснить мотивы деятельности и поведения человека.
Психолого-педагогическая наука рассматривает мотив, как побуждение к деятельности, связанное с удовлетворением определенных потребностей.
В совершенствовании внутришкольного управления особое внимание уделяется формированию и развитию мотивов к самоуправлению, к самостоятельному учению. При этом необходимо учитывать, что мотивы могут быть внутренними и внешними, в зависимости от отношения ученика к процессу получения знаний, формированию самоуправления.
Внешние мотивы (похвала, отметки) порождают активность ученика, которая направлена на избегание неудач, когда жизнь превращается в выживание. Внутренние мотивы (интерес к информации, познание нового и неизвестного) связаны со стремлением к достижениям успеха.
Многочисленные исследования по проблемам мотивации А.К.Марковой и др. убедительно показали, что формирование мотивации к учению связано с формированием полноценной, учебной деятельности, имеющей творческий характер с развитием целеполагания, формированием у школьников приемов самоконтроля и самооценки, самоуправления. Самоуправление связано с развитием самосознания (самопознания, самоконтроля, самооценки, самовоспитания). Самовоспитание связано с сознательным и управляемым личностью саморазвитием.
Главная задача воспитания личности школьника состоит, по мнению практиков, в создании учащимся условий для выбора, реализации и совершенствования своих возможностей и способностей для объективной самооценки и самоконтроля. Поднять ученика на высокий уровень самосознания, иметь представление о самом себе, на основе чего он будет строить свое поведение и взаимоотношение с другими людьми .
Практика показывает, что происходящие в обществе изменения все более объективизируют проблемы школьного образования, которые характеризуются отсутствием ориентации на будущее, отсутствием формирования ответственности за это будущее, веры в себя, что приводит к деградации нравственных ценностей, падению престижа высокообразованности.
В публикациях последних лет отмечается, что "годами и десятилетиями людям внушали совершенно нереальные, оторванные от жизни воспитательные цели. Развилась аллергия ко всяким воспитательным понятиям, и теперь простую и ясную педагогическую задачу почти никто не может сформулировать. Поэтому воспитатели уходят в развлекательство, превращаясь в обыкновенных массовиков-затейников, как-то разбавляющих скуку школьной жизни" . А переход к рыночной экономике, демократические преобразования в нашем обществе со сменой идеалов парализовали многие наши нравственные ценности, сузилось поле нравственного воздействия на подрастающее поколение.
Воспитание молодого поколения - это слишком серьезное дело. Оно должно базироваться на постоянных, непреходящих идеях и ценностях. "Поэтому в качестве идейной основы всей системы воспитания должны быть выработанные и проверенные многовековой практикой принципы гуманизма... При этом в современной трактовке гуманизма акцент делается на целостное, универсальное становление человеческой личности" и должны существовать преемственность духовной жизни, связь времен, от поколения к поколению должны переходить идеи добра, гуманности, человечности, правды.
Об этом писал и великий Абай в "Словах назидания" . Мыслитель призывал к терпимости и состраданию, человеколюбию и к уважению других народов. Одним из основных понятий его философии является понятие "журектi", что в контексте "слов" и мировоззрения Абая означает "мужественный, справедливый, сердечный". Это как раз те качества, которые так необходимо воспитывать у молодого поколения Республики Казахстан. Воспитание должно вплетаться в канву учебного процесса, органически сливаться с ним, развивая у учащихся навыки самоуправления.
Список использованной литературы:
1. Комплексная программа воспитания в организациях образования
Республики Казахстан на 2006-20011 годы.- Астана 2006.
2. Хмель Н. Д. Особенности управления педагогическим процессом в
общеобразовательной школе.- Алматы: Мектеп, 1986.- 70 с.
3. Внутришкольное управление: Вопросы теории и практики / Под ред. Т. И.
Шамовой.- М.: Педагогика, 1991.- 192 с.
4.Гребенкина Л. К., Ащиперова Н.Ц. Технология управленческой деятельности заместителя директора школы.- М.: Центр "Педагогический поиск", 2000.-160 с.
5. Петрова Е. В.Самоуправление как социальная система.- Казань,1993.-с. 10.
6. Халиева А. Формирование нравственно- волевой сферы личности в
деятельности учителя \\ Поиск.- 1999. С. 92.
7. Ковалев А. Г. Самовоспитание школьников.- М., 1967.- С. 7.
8. Пилипчук Л. О некоторых проблемах изучения самооценки как
компонента самосознания \\ Поиск.- 1999.- ] 2.- С. 169