(Жазушыға жауап )
Қабдеш Жұмаділовке қайтарған жауабымызға ол кісі тағы да әдеттегі сүрлеуінен жаңылмай, байбаламдап,
менің жеке басыма тиісіп, үлкен адамға жат, әдепсіз мақала жазыпты. Амал жоқ «Жас Алашқа» тағы мақала жолдап едім, газеттегі жігіттер біріз сүйреп, ақыры баса
алмайтынын қынжылыспен білдірді. Қабдеш ағаның осы уақытқа дейінгі көптеген жазушылармен толассыз айтыс- тартыстары жүректерін шайлықтырса керек. Бұл газетті әкем оқыған еді, біз де тәрбиесін көргенбіз. Сондықтан болар «Жас Алаштың» шындыққа жетуден бас тартқаны қынжылтты. Әріптестерім екі тараптың біріне үш қайтара сөз ұстатқаны, нақтылы тарихи ындыққа енжар қарағаны көңілге дік қалдырды. Газет жетекшісі Әмірхан Меңдеке пікір алысқа Семейлік Қабанбай танушы ғалымдардан да хат келіп түскенін
телефон арқылы айтып еді. Ол ғылыми мақала да жарияланбады. Осы себептен де газетке арнаған мақаламды блогыма салып отырмын.
Шоқан Уәлиханов пен Мұхаметжан Тынышбаев қазақ руларының Аягөздің сол жағына топтала өтуі 1810 жылдары екенін тайға таңба басқандай етіп жазып қалдырған еді. Мұның себебін осы екі Ұлы Ғұламаның еңбегіне жүгінсеңіз табасыз. Мен айтсам Қабдеш аға ол кісілерге тиісе алмайды да мені сөз жоқ «халық жауы» атайды. Бұған атасы басқа Аристов пен Халиди осы жылдарды дөп керсеткен деректерін қосады. Күні бүгінге дейін қазақстандық бір де бір байыпты, кәсіби тарихшы бұларды жоққа шығарған емес. Қабдеш аға да соңғы
мақаласында әлем таныған осы ғалымдарға қарсы бір де бір белгілі ғалымнан, немесе бір де бір тарихи құжаттан жалғыз жол дәлел келтіре алмапты. Себебі, ондай тарихи құжат жоқ. Ал сылдыр сөз тарих емес. Қаракерей Қабанбай батыр қайтыс болғанда Тарбағатай өңіріне Қаракерей- Байжігіттер әлі
қоныстанбаған.
Қазақтар мекендеген Аягөздің сол жағалауын қалмақ басып алғаны белгілі. Қалмақты біржола отарға айналдырған қытай ол аймақтың негізін уақытша иеленді. Бұл тарихи факт. Қабдеш аға келіспеген екен деп ешкім тарихты бұрмалай алмайды және ол кісінің «көзқарасы» тарихи маңызды емес.
Жазушының қиялы тарихи оқиғаларды түзе алмайды.
Қаракерей Қабанбай батыр дүниеден өтер кезде Арқада,
Есіл- Нұра маңында отырғанын тарих ғылымдарының докторлары Бекмаханова, Апполовалар Қабдеш ағам дау тудырмай тұрып хатқа түсіріп, қазақ тарихының
бетіне таңбалап кеткен. Олардан соң Н. Дауылбаев, Б. Дәрішев, Б. Абылқасымов,М. Кәрімов сынды ғылым докторлары Қаракерей Қабанбай батырдың моласы Нұра өзенінің жағасында екені туралы кесікті сөздерін қалдырған. Бұларды да бір де бір қазақ кәсіби тарихшысы жоққа шығарған емес. Жазушы бұларға қарсы да бір тарихи құжатталған дерек көрсете алмапты. Еш дәйегі жоқ
және ешкімді иландыра алмайтын жалаң пікірін жаза беріпті. Бірақ, көзіқарақты бүгінгі күні, жел сөзге ағамыздың өзінен басқа ешкім сенбейді .
Әдетте, бабасы туралы ұрпағы нақтылы айтады. Ғылым
докторы, өмір бойы атасын зерттеп өткен батырдың кіндік төлі Болатжан Әбілқасымов 1979 жылы- ақ Қаракерей
Қабанбай Арқада жерленгенін жазған. Оның алдында батырдың тағы да бір тікелей ұрпағы, «Қисса Қабанбай» дастанының авторы Қыдырмолда жырау Дарабоздың Нұра бойында жерленгенін 1931 жыл- ақ деректеп,
басында Садырбайдың ұрпағы Досан шырақшы екенін айтып кеткен еді. Барлық дастандарда батыр өзін Арқаға жерлеуді аманаттайды. Қабдеш аға айтатын Тарбағатай, Барлық атымен жоқ. Бірақ, ағамыз аталған сегіз ғалымды, 18 дастанды, батыр ұрпақтарын мойындамайды. Бұл- ол кісімен пікір алысу нақтылы тарихқа жеткізбейтінін, ендігәрі ағамыздың бос далбаса мақалаларына мән бермеу керектігін көрсетеді.
Бірақ, жазушы ағамыз елді одан әрі адастымауы үшін
соңғы мақаласындағы қателіктеріне тоқталмақпын. Әдетте Қабдеш аға өз басының мінін көрмей өзгелердің жеке басына соқтыға береді. Менің жеке басыма ұрынуы да ол кісінің нақтылы тарихи оқиғалардан дәрменсіздігінің айғағы. Өстіп, жұртшылықтың назарын басқа арнаға түсірудің, қарсыласын жеккөрінішті етудің амалы. Мұндай тәсіл ықылымнан белгілі, бірақ ешкімге абырой, бедел әперген емес. Жалпы кез- келген пікір таласта адамның жеке басына тиісу мәдениетсіздіктің, тоңмойындылықтың, ғылыми әлсіздіктің, шарасыздықтың белгісі.
Қабдеш аға мені 2000 жылы апталап, айлап жұмыссыз
қалып, Ақмолаға жұмыс іздеп алғаш рет барды деп жалған сөйлепті. Ол жылы Талдықорғанда мәдениет басқармасының бастығы болатынмын. Онымен қоймай Қабанбай батыр кесенесін мен осы, 2000 жылы аяқ асты естіп, қуанып кетіпті деп жазады. Жалған. Одан тоғыз жыл бұрын, 1991 жылы
Қаракерей Қабанбай батырдың моласына Талдықорғандық үлкен делегация келіп, одан «Алатау» теледидар бағдарламасының журналистері хабар жүргізген. Мұнан соң да арнайы келіп, басына түнеп жүрдім. Маңайдан тірнектеп дерек жинадым. Олардың аудио, видео жазбалары менің қорымда,
Қазақ теледидарында түгел сақтаулы.
Жазушы ағамыз соңғы мақаласында алдыңғы мақаласындағыдан да сорақы қателер жіберіпті. Мұны айту міндет. «1757 жылғы «Мамырсу» бітіміне» қытайлар бірден келе қойған жоқ» депті. Бұл талдауды қажет ететін, өте принцпті, дилетанттар қана жіберетін қате. Себебі, бұл жылдар ұлт тағдырының болашағын шешуге үлкен әсер етті. Шындығында бұл қытаймен емес, Әмірсана мен Абылай
арасында Аягөздің төмен жағында, Батпақ суда болған келісім. Осы жөнінде тарих ғылымдарының докторы Ғани Қарасаев С. Липовцовтың деректеріне сүйеніп, «Әмірсана тағы
да қол жинап, қазақтармен өзіне көмек көрсету жөнінде келісім жасады» деп атап көрсетеді. Ал қытайға 1757 жылдың
қыркүйегінде Ханжігер мен Өміртай бастаған елшілік барады. Келісім орны- Пекин. Ағамыз мұны білмейді.
Қытайға барған елшілер Алтай, Тарбағатай, ежелден қазақ жері екенін, ол жақты жоңғар басып алғанын, сол маңдарды босатып беруді сұрайды. Оған қытай жоңғарды тыныштандырған өздері екенін айтып, мынадай жауап
береді «Мынаны ұғып алғандарыңыз жөн: «Жоңғар жайлаған жерлердің барлығы да біздің иелігіміз. Сіз өз еліңіздің жеріне ие болыңыз. Біздің иелігімізге ат- жөнсіз соқтықпаңыз». Әңгіме ашық- Алтай, Тарбағатай көнеден қазақ жері екенін қытай мойындап отыр. Бірақ бергісі жоқ. Қабдеш аға « 1748 жылы Қабанбай батыр шығысқа жетіп, үй тікті» деп «Дарабоз»
романында жалған жазған- ды. Мына мақаласында одан әрі қатеге ұрынады. Бұл да өтірік екенін Тарбағатайды кім басып отырғанынан көрдіңіздер. Ағамыз кітабіндегі өз қиялы жетегінде жүр. 1757 жылды айтасыз, 1773 жылы да Абылай
қытайға Тарбағатайды қайтып беруді өтініп және хат жазады. Оған мынадай жауап келіпті « Сіз Тарбағатай көне қонысымыз
еді деп сұраған екенсіз. Оны қайтып беруді мемлекет заңы көтермейді». Бұл Қаракерей Қабанбайдың қайтыс болғанына екі- үш жыл өткен кез. Тарбағатай қазақ қолына өтпеген ол кезде.
1757 жылдың жазында генерал Фу Денің жалпы басшылығымен зеңбірек сүйретіп, мылтық асынған 22 мың қытай шерігі (Қабдеш ағаның 40000 дегені тағы жалған) Әмірсананы ұстауды сылтауратып, қазақ даласына екі бағытта бет алады. Қабдеш аға бұл генералды да білмесе керек, оның қарамағындағы Хадака мен Дардананы атапты. Ағамыз В. Кузнецовтың, В. Басиннің, тарих ғылымдарының докторы Ғ. Қарасаевтардың нақтылы тарихи зерттеу еңбектерімен таныс болса сол тұстардағы оқиғалардан шатыспас еді. Қазақ жағы Фудеге оңтүстікте- Қорғас- Іле бағытына Абылай басқарған, солтүстікте- Тарбағатай- Аягөз
бағытына Қабанбай батыр басқарған екі қолды қарсы қояды. Қытай қуып келе жатқан Әмірсана Қаракерей Қабанбай батырдың қолында болады. Бұл хан кеңесінің шешімі.
Демек, қытай іздеген Әмірсана болса, соғыстың негізгі бағытында Қаракерей Қабанбай батыр қолы тұр. Шешуші айқас әдеттегідей Қабанбайға тапсырылған. Қытай Әмірсананың қайда екенін анықтасымен Абылай қолымен соғыспай екі жасағын Қабанбайға батырға қарсы салады. Сөз жоқ, жағдайдың тап осылай қалыптасатынын соғыс жоспарын
құрушылар алдын- ала білген. Қабанбай батырдан өзге ешкімге бұл бағытты тапсыра алмаған.
Қазақ қолы дала соғысының тәсілімен Семей бекінісіне
қарай шегініп, үш жерде тұтқиылдан майдан салады. Жауды ту- талақай қылады. Тамызға қарай қытай Қабанбай батырды кең далада жеңу мүмкін еместігін түсінеді. Фуде қазақтарға
жаушы аттандырып, Пекинге елші жіберуді ұсынады. Осындай уақытша ымыраның нәтижесінде Ханжігер мен Өміртай жолға шығады. Осыдан кейін қытайдың арыны азайып, келесі жылы келісімге отырды. Бұл 1758 жыл. Келісімде қытай мен орыс ақпараттары бойынша «Қазақ ханы Абылай, хан баласы Әбілпейіз, қазақтың бас батыры Қабанбай сөз ұстады». Келісімге келудің және бір себебі Әмірсананың өлуі. Сөйтіп бір дау өзінен- өзі шешілді. Бұл жөнінде Кияхта (Қияқты) бекінісінің лекары Захаров «1757 жылғы 21 қыркүйекте, 35 жасында, қара шешектен жоңғар нояны Амурсана өлді» деп жазады. Қабдеш ағамыздың қазақ халқының тарихындағы аса елеулі орны бар осындай екі келісімді шатыстырып алуы сол тұстағы оқиғаларды зерттемегенін, ат үсті, сөз ара білетіндігіннің айғағы.
Жазушының келесі үлкен кемшілігі- Қабанбай елінің Арқаны қай кездері мекен еткенін білмеуі. Қабанбайдың арғы атасы Тоқтарқожа келгенде Байыс би Омбы мен Ордың етегіндегі Қарағаш, Жалтыркөл, Қазаншұңқыр деген жерлерді мекен еткенін Бес Байыс ұрпағы түгел біледі. Ата шежіремен бұл мөлшері 1625- 1640 жылдар. Осы кезде Хорезм, Үргеніш, Бұқараны мекендеп қалған Бура мен Көкжарлы (Бақы мен Тақы), Болатшы мен Байғана, ағайынды Тоқтарқожа, Толымқожа, Қойшыағалар Арқадағы өз наймандарына
келіп қосылады. Сөйтіп, сол уақытқа дейін сегіз ата болып отырған қазақ наймандары Бура мен Көкжарлы қосылған соң он руға жетті. Қазақ наймандарының Ата тарату процесі осымен тұйықталды. Бұл өз алдына үлкен тақырып. Ал, Бес
Байысқа Болатшы, Байғана, кейінірек Байжігіт қосылып, сегізге жетті. Бірақ сегіз болса да, бүгінгі күні алғаш
қалыптасқан санымен- «Бес Байыс» аталады. Қабдеш ағамыздың қазақ наймандарының тарихындағы аса елеулі осындай кезеңде Қабанбай батырдың бабалары қайда
отырғанынан жаңылуы орынсыз- ақ.
Қабдеш ағаның Қабанбай батыр дүниеден өтер шағында
Тарбағатай маңында отырды деуі ешқандай тарихи құжатпен дәлелденбеген, қиял ғана. Ағамыз өзінің кітабінде, барлық мақалаларында Қабанбай батырдың Тарбағатай өңірінде отырғанына нақтылы тарихи құжат етіп, қытайдың бір ғана дерегін көрсетіп келеді. Осы жолы да «...Үрімжіде ашылған базарға Қабанбай батыр 1758 жылдың 19 қыркүйегінде өз атынан 300 жылқы өткізгені қытай шежіресінде таңбаланған. Қабанбай сол жылқыны қай жерден айдап барды екен?» депті. Бұл дерек жазушының тапқаны емес. 1988 жылы Үрімжіде Зейнолла Сәнік пен Бейсенғали Садыхан қол қойған «Қаракерей Қабанбай» атты кітап шығып, осы дерек алғаш рет жарияланған еді. Қабдеш ағамыз, сөз жоқ, содан «жайлап қана» алған. Бұған дәлел- кітап авторы Зейнолла Сәніктің осы
факт туралы бізге кейінгі жылдары мынадай құжат беруі: «Мәнчин хандығы кезіндегі батыс- солтүстік ұлттармен сауда тарихы» атты кітаптің «Үрімжі- қазақ саудасы» деген бөлімінде сол кездегі Үрімжінің бас амбаны Нусан қытай императорына мынадай ақпарды хабарлайды: « 9 айдың 17 күні Бас батыр
Қабанбайдың баласы Едіге мен інісі Туматай бастаған алғашқы қазақ тоғанағы Үрімжіге келді. 57 адам. Олар 380 жылқы
әкелді.» Ары қарай Нусан келіссөздің үш күнге созылғанын, келіссөзді тек қана Едігемен жүргізгенін, Едігенің « Үрімжіге суыт жүре отырып, 30 күнде жеттік» деген сөздерін жазып қалдырады. Жазушы, күлкі болғанда, осындай қатені білмей,
ұятты болып оыр.
Нақ осы деректі тарих ғылымдарының докторы Бақыт Еженханның «Қабанбай батырға қатысты жаңадан табылған 8
Мәнжу құжаты» атты таяуда ғана жарық көрген кітабінен оқимыз: «Былтыр біздің Қабанбайымыз өзінің ұлы Едіге мен інісі Төметайға 50- ден астам адам қосып беріп, Үрімжідегі сауданың жағдайын бақылап келгізген. Сол Едігелер «Біздің қазақ жерінен Үрімжіге бару үшін 1 ай уақыт кетті дейді.» Сөйтіп, Қабдеш ағаның жалғыз қытай «тарихи дерегі»- Қабанбай батырдың Үрімжіге ат саудасымен баруы,
түбірімен жалған, «жымқырма» болып шықты. Өзі мақаласында айтқандай «Ұрының арты- қуыс» екен. «Итің жаман дегенде- өлгенім- ай!» деуші еді қазақ. Үлкен кісіге ұят- ақ!
Жазушы мақаласында суыт салт атты күніне 100 шақырым
жүретінін алдыға тартқан. Барлық пен Үрімжінің арасы 500 шақырымдай, Ақмола мен Үрімжі арасы 1700 шақырымдай. Жазушының есебі дәл болса Едіге Барлықтан Үрімжіге 5- 6 күнде жетуі керек. Тіпті, жолда бірер күн еру жасады десе де 7- 8 күн. Ендеше, Қабдеш ағаның есебіне жүгінсек, Едіге 30 күн жүрсе- 1700 шақырымдағы Ақмоладан шыққаны анық қой. Оның үстіне Нусанның хабарында «Қазақтар бұрын да екі рет шығып, жол таба алмай адасып, кейін қайтып кетіпті» деген сөз жүр. Егер Қабанбай елі қытайдың төбесін күнде көріп отырған Барлықты сол тұста мекендесе, қалай адасады? Қытай
елшілерді өздері жетекке алмай ма? Осы адасу, Қабанбай елі Қаракерей- Байжігіттерге бұл маңның әлі таныс емес екенін тағы дәлелдейді. Бақыт Еженхан Қабанбай батырдың мөрінің суретін де жариялапты. Арнайы іздеп барып, әңгімелестім. Қабдеш ағам көріп шықса болар еді.
Ағамыз мақаласында Шапырашты Науырызбай батырдың
жекпе- жекке шығып, қалмақ батырын жеңгенін жазыпты. Бұған дау жоқ. Тарих мойындаған оқиға. Бірақ, біраз бұрынғы бір сүхбатында «Науырызбай батыр болмаған. Кітап шығару үшін ойдан қосып жібердім» деп кітапты басқызу үшін
өтірік айтқанын жеткізіп еді Қабдекең. Әдеттегідей екі сөйледі. Қай сөзіне сенейік? Осындай принцпсіздік, жағдайға қарай құбыла беру, өзгенің дерегінің өтірік- шынын ажыратпай пайдалану Қабдеш ағаның Қабанбай батыр туралы
жазғандарына қаншалықты сенуге болатынын ашып көрсетіп тұрса керек. Ол кісінің тұрақты позиция ұстанбай ауытқи беретіні бізге таң емес. Ана жылы «Қабанбай батыр ескерткішіне еріккен біреу- міреу болмаса ешкім келмейді» деп жазған- ды. Бұл жолы кісінің көптігінен, мен, ағыл- тегіл байып жатыр дегендей әңгіме көтеріп, әмияныма көз тігіпті. Тәубе! Кесене басына 2000 жылы «Джип» мініп келгенмін. Қазір де келіншегімнің жап- жақсы бизнесі, менің өз шаруаларым бар. Құдайдың арқасында майлыққа да, шайлыққа да тарыққан жоқпыз. Қалтама көз тігіп ағамызға не болған? Бұл, сұқ көз кімнің әдеті?
Жазушы коммунистік кезеңді, коммунистерді сонша жек
көреді екен. Дұрыс делік. Бірақ, нақ сол коммунистердің қолынан алған Мемлекеттік сыйлықтарынан, басындағы үйінен неге бас тартпайды? «Қазақстанның халық жазушысы»
деп қол қойыпты. Осы атақ та кешегі коммунистердің Жарлығымен, солардың қолымен берілді ғой. Коммунистер сый- сияпатын 70 жыл бойы коммунистердің сөздерін
сөйлеп, айтқанына көніп, айдауына жүргендерге, өздеріне ұнағандарына ғана беріп келген. Бөгде сөзділерге дым бұйырмаған. Қабдеш аға да компартияға жаққан соң
алған да. Ендеше маған кешегі коммунист деп ұрына беретіні несі? Жетпіске келгенде мерейтойын өткізіп бергендер, машина мінгізіп, әтуірлегендер де кешегі коммунистер емес пе. Сонда «Жоқ сендер кешегі коммуниссіңдер! Мерейтойымды өткізбеңдер! Алмаймын!» деп, неге қыйқиып, жатып
алмаған? Коммунистер қолымен сый- сияпат берілсе рахметін айтып, ала береді де, өтірігін шығарса мөңки жөнеледі. Осындай қос мінезділікке не деуге болады?
Өткен мақаласында бір інісі «Дарабоз» романындағы
Қарқара мен Әлінің тойын ұрлап алып кітабіне кіргізіпті деп ағамыз қатты ашуланған. Күлкілісі- Қабдеш аға осы тойды «Дарабоз» романында шылғи өтірік жазған. Ол кісі Қарқара мен Мүнейдің қайсы бұрын келін болып түскенін білмей, бәйбіше мен кіші келінді әбден шатыстырыпты. Қарқара бәйбіше ғой. Бірақ Қабдекең бәйбішені тоқал Мүнейдің үстіне түсіріп, былықтырып тастапты. Ендеше інісіне несіне
ренжиді? Бұл Қабанбай батыр ғұмырын білемін деген адамға өте үлкен мін.
Бексұлтан Нұржекеев, Айтақын Бұлғақов, Әбеш
Ақылбаевтар Қабанбай атты адамның екі моласын Белжайлаудан , біреуін Қоғалыдан көрсеткен еді. Салхам Жәңгірдің асында осы зираттарға Қазақстанның бүкіл айтыс
ақындарын Айтақын бастап апарып, құран оқыдық. Сондай- ақ Ақмолада екі мола бар. Ақселеу Сейдімбеков Жезқазған өңірінен және бірін тауып, оны Кіші Жүз Қабанбайдың моласы атады. Осылардың Жезқазғандағысынан өзгелерінде болып,
жұртпен жүздестік, зерттедік, анықтадық, мұрағаттарды көтердік. Бұл жерлерді Қабдеш ағаның білмейтініне бәс тігемін. Мыңғұлға, Қытайға, Омбыға, Қырғызға әлденеше барып дерек жинадық. Қабдеш аға осы жерлерге Қабанбай батыр мәселесімен бармағаны анық. Сөйте тұра Қабанбай батыр моласы туралы қалай пікір айтады екен? Анық ұққаным бір нәрсе- ағамыз кітабінде кеткен барлық қателерін қайтсе
де шындыққа айландырмақшы, өтірігімен өзгелерді алдамақшы.
Алдыңғы мақаламызда «Ақмола жайлы аздап айтармыз»
деп едік. Бұл жолдар газетке шығып кетіпті де, ал деректерімізге орын жетпей, жазылмай қалыпты. Соның екеуін келтірейік. 1846 жылғы 31 мамырда жер аударылып
елімізге келген Адольф Янушкевич «Күнделіктерінде...» «Даланың болашақ астанасы Ақмола» деп жазып кетіпті. Ғажап қой! Ары қарай «Ақмола- Ақтау деп аударылады»
дейді. Осында бір сәйкестік бар. Қабанбай батыр моласының жанына күрек салсаң, әппақ топырақ шығады. Ой тастар дерек.
Ал, 1851 жылы Омбының коллегиялық хатшысы Уфимцев
Ақмолада біраз уақыт тоқтап: «Ақмола қаласы негізі қаланған 1832 жылы қаладан 28 шақырымдағы, қырдың үстіндегі қазақтың моласынан атын алады. «Ақмола» тікелей «Белая могила» деп аударылады (улькун)» деген дерек қалдырады. Осы көңіл қоярлық. Себебі, арада 19 жыл ғана өткен. «Ақмола» атауын қойғандардың көзі тірі. Қате кетуі қиын. Бұларды да біле жүрген жөн.
Қабдеш ағамды сонша тулатқан алдыңғы мақаламызға
Болат Нәсенов ағамыз да пікір білдіргісі келіп, «Біздің бәрімізге де шындық ауадай қажет» деген мақала жариялапты. Шынымды айтсам неге жазылғанын түсіне алмадым. «Арқа арғын- қыпшақ жері. Арқа найманның жері емес» деген ойға орала беріпті. Өте дұрыс. Арқа- Қыпшақ даласы. Найман мен арғынның түп Отаны Мыңғұл жері. Найманның соңғы патшасы Күшілік Тәжікстанның Таулы Бадахшанындағы Сарықолда
(Сарыкөл) өлді. Найманның соңғы ханзадасы Өкіреш Шал Самарқаннан 30 шақырым жерде, Үргіт тауының етегіндегі бүгінгі «Украч найман» кышлағында жерленген. Моласы белгілі, өзбек наймандары басына 1988 жылы ескерткіш белгі қойыпты. Ауылда таза өзбек Украч наймандар тұрады. Төлегетай Сыр бойында Жаңақорғанда жерленген. Баласы Қытай, бір айтуларда Ұлытау маңында делінеді.Расында да сол маңда Қытай және Қылышты деген ауылдар бар. Қытайдың әкесінің- туған нағашысы Қылышты ғой. Оның үстіне осы маңда найман – матайдың Теректі әулиесінің моласы да бар. Әлде жай ұқсастық па? Ал Қабанбай батырдың ар жағы Байыс би Омбының етегінде өмір сүрген. Осы тұстан Қабанбай батырдың ұрпақтары шығысқа бет түзегенше төрт Төлегетайдың дені Арқаны мекендеді. Ешкім Есіл- Нұра бойы найманның Ата мекені деп отырған жоқ. Қызғанатын не бар? Алайда екі ғасырдай тұрғаны шындық.
Қаракерей Қабанбай батырдың түп атасы Байжігіт үйленер жылы Қаракерей Байыстардың мекені туралы Кәрібай ақын былай жырлайды:
...Жайлауы Дәулеткерей, Есіл, Нұра,
Құдалық бұрынғыдан қалған мұра...
Дастан Астанадағы «Отырар» кітапханасында сақтаулы. Демек
Байжігіттен басталған барлық рудың түпкі ата мекені Арқа. Қабдеш аға мен Болат Нәсенов ағалар қаламаса да шындық осы.
Арқа арғынның да жері емес екенін Бөкең шынымен де білмей ме? Бұл доктор деп қол қойған адамға ыңғайсыз- ақ. Арғын, тұп- тура найман, керей, уақ, меркіт секілді Шыңғыс
империясының қыпшақ даласына құлауымен бірге мыңғұл жерінен және Алтайдан ауып келген. Бөкең арғынның ар жағы кім екенін шындап білгісі келсе, Шәкәрім қажының еңбектерін бір қарап шықса, қажекең жазған мына сөздерден Найманнан ала- бөтені жоқ екенін түсінер еді: «Орыс ғалымдары арғындар Шыңғысханға соғыссыз берілді деп түсіндіреді. Ал менің ойымша арғындар ол кезде найманға бағынатын.» Міне,
Шәкәрім қажы арғынның наймандардың құрамынан шыққанын басы бүтін мойындап отыр. Найманнан арғынды бөлген Бөкеңе рушылдық тіпті де жараспайды екен.
Бөкеңмен ана жылдары біраз уақыт бірге жүрдік- ау. Сонда менің Қабанбай батыр туралы әңгімелеріме неге пікірін айтпағанына таңмын. Әлде ол кезде тарихшы емес пе еді? Он бес жылда не өзгере қалды білмес шаруасына неге килікті екен?
Десе де Бөкең төрт мәселеге назар аударыпты.
1. 1831 жылдары Арқадан наймандарды «таба алмапты». Кілең
арғын руларын санамалайды. Бірақ Бөкең 1830 жылғы күзде Ақмола бекінісінің алғашқы коменданты подполковник Шубин Омбыға жолдаған мына хатты Омбыдан тауып алып оқыса олай демес еді. Мұнда 1830 жылғы тек қана Ақмола маңының тұрғындары жайлы мынадай дерек бар: «Ведомость о казаках Среднего Жуза...по донесениям отрядных начальников:
1. Подпись Шубина Ф. И: число кибиток
Алтай-Карпыковских волостей: 7085
Сверх того султаны: Ғубайдулла Валиханов,Конур- Кулджа
Кудаймендин и Саржан Касымов со всей фамилией.
2. Подпись Костюрина, число кибиток:
Найман- кара- киреевских волостей- 8151
7146
Оных же волостей разных родов 1910
Найман- матаевской волостей 300
Сверх того султаны Сарт Ючин, Салтабай
Бопин и многие другие...»
Осы тізімнен бөлек төртуылдар мен түркімендердің 3700 шаңырағы бар. Оның 3478- і төртуыл. Бөкең өзі сілтеме жасай
беретін Омбының мұрағатын өтірікші дей қоймас. Бұл ақпарат 1830 жылдары найман- қаракерейлердің 17207 шаңырағы
Ақмолада отырғанының нақтылы дерегі. Әр үйде орта есеппен 5 жан бар десек бұл 86000- дай адам. М. Тынышбаев 1917 жылы 860 мың найман барын жазады. Сонда найман саны 1830 жылдары ең ары дегенде 500 мыңның маңайы. Найман онда да, бүгін де он ата. Демек, қаракерей 1830 жылдары қанша өсті десек те 100 мыңнан аспайды. Ендеше, осы кездері Қабанабай батыр елінің 85- 90 пайызы, нақ Ақмола өңірінде отыр. Бұл орыс дерегі. Олар несіне өтірік жазсын? Аңғардыңыз ба, Ақмоладағы халықтың төрттен бірі ғана найманмен
туыс арғындар. Найман- 21000, арғын- 7085 шаңырақ.
2. Болат аға Даулетбайдың келіншегі Қаракерей Қабанбайға қарата айтатын: «Есіл менен Нұраның арасына сыймаған» деген дастан жолдарын «таба алмаған» көрінеді. Бөкең іздемеген. Әйтпесе ҒА Қол жазбалар бөліміндегі 1933 жылы
Көкшетау облысы, Еңбекшілер ауданының тұрғыны Мәулит Сағымбаевтан жазылып алынған «Қаракерей Қабанбай батыр» дастанынан осы сөздерді оп- оңай тауып алар еді. Бұл дастанның кириллицаға түскен нұсқасын бізге марқұм Болатжан Абылқасымов беріп еді. Бөкең 1933 жылғы деректі, әрине, білмейді. Бірақ білмеген нәрсесін жоққа шығарғаны қалай екен? Кәсіби тарихшы бұлай етпейді.
3.Наймандардың 1824 жылы Ақмола маңында жиын өткізгені шындыққа жатпайды деген пікір білдіріпті Бөкең. Омбыдағы архивтен көрмепті. Бірақ нақ сол Омбының архивінде 1824 жылғы найман түселінің шешімі бойынша Омбыға қыркүйекте
жеткізілген «Письмо пяти сибанов ( хатты Омбыға жеткізген сыбан азаматтары болса керек)» атты хат жатыр. Енді барса
жылын, айын көрсеттік, осы атпен тауып алар. Сонда орыстар дуан құратын болса наймандар мынадай 7 талап қойыпты : «1. Жердің асты- үсті наймандардың меншігі; 2.Салық салынбасын, солдатқа адам алынбасын немесе жеңілдік берілсін; 3.Төбелес, кісі өлімі болмауы үшін ішімдік
үйлері ашылмасын; 4.Әскер келмесін, нан аз, оларды асырамаймыз; 5. Кісі өлімінен басқа мұсылман жолымен шешіледі. Ісімізге ешкім араласпасын. Біз генерал- губернаторға ғана бағынамыз; 6. Басқа болыстарға кісілерімізді
жібермейміз; 7. Бізге 3- 5 жыл сайын патшаға өз адамдарымызды жіберу қақысы берілсін;» Міне, Бөкең сенбей отырған түселдің шындығы. 1824 жылғы найман түселі Қаракерей Қабанбай батыр бейітінің етегіндегі қаракерей- ақымбеттердің ауылында өткені орыс құжаттарымен дәлелденеді. 1830 жылы, басқа тоғыз атаны былай қойғанда, қаракерейден ғана 90000- дай адам отырса Ақмолада найман түселі өтуі заңды нәрсе- найманның топ ортасы осы жер.
Жалпы Бөкең деректерді екшеп, өзіне ғана керектілерін, арғындардың орнынын ғана іздеген тәрізді көрінеді. Әйтпесе 1830 жылы Ақмолада Алшын, Жағалбайлылардың үлкен тобы отырғанын, 1832 жылы Алшын- Жағалбайлы болысы құрылғанын, болыстыққа Қабанбай Байғұлов деген азаматтың сайланғанын жазса керек еді. Сол сияқты Жалайырлардың да біршама екенін айтпай кетіпті.
4. Бөкең Қаракерей "Қабанбай батыр 1764 жылы өлген" деп шолақ қайырыпты. Неге сүйенгенін, не түсінігі барын білмедік. Бұл, 1769- 1770 жылдарғы қазақ- қырғыз қақтығыстарын Бөкеңнің атымен білмейтінін, адасып жазғанын көрсетеді. Бұқар жырау:
«...Әтеке «соғыс күтем» деп,
Садыр бала «бітем» деп...»
жырлайтын қазақ- қырғыз майданы 1770 жылы өткенін тарихшылар дәлелдеп шыққан. Қырғыз тарихы да солай дейді. Дарабоз туралы дастандарда Әтеке мен Садыр қырғыздың бас кейіпкерлері ретінде алынады. Қабанбай батыр дастанда
осы Әтекемен жекпе- жекке шығады, Әтеке өледі. Бұл аңыздың айтуы. Шын мәнінде соғыста Әтеке емес, Әтекенің қайын атасы Жайыл өлгенін өткен ғасырдың жетпісінші жылдары кандидаттық диссертациясында Болатжан Абылқасымов атап
жазған. Сол даладағы мекен қазір Жайыл айылы болып аталады. Оған да барғанбыз.
Соғыстан қайтқан Хан Батыр Сарыбелді қыстап шығады, келесі жылы кек қуған қырғыздар қол бастап келеді. Осы тұс Қабанбай батыр 1770 жылы өлді дегенге күмән келтіреді. «Жайыл қырғыны» (қырғыздар осылайша атайды екен) 1770 жылы өтсе, Батыр қыстан шығып, 1771 жылы өлуі тиіс. Едіге Уәлиханов та 1771 жылы Дарабоздың тірі әрі найманның бас биі екенін Қазақстан Орталық мұрағатындағы деректерге
сүйеніп « Найманы проводили торговый обмен русскими купцами...эти документы датируются 1771 годом. В документах прямо указывается, что волости казахов были подчинены Кабанбай батыру. 1771 году Кабанбай батыр был в добром здравии...а значит и дату его смерти можно отнести по крайней мере на конец 1771 года или позже» деп жазады. Ал біз Қабдеш Жұмаділов ағамыз бастап бәріміз Қабанбай батыр 1770 жылы дүниеден өтті деп жүрміз. Мақалада осы күмәнді мегзеп, Дарбоздың нақтылы өлген жылын әлі де зерттеу қажет екенін айтып едім. Бөкең мұндай тарихи деректерден хабары
жоқтығынан Атамызды 1764 жылы өлгенге санапты. Бөкеңе сенсек, Қаракерей Қабанбай батырдың Жайыл қырғынындағы бар еңбегі, 78 жасындағы соңғы жекпе- жегі жоққа шығарылар еді. Бүйтсек Қаракерей Қабанбай батырға қиянат жасап аламыз. Бірақ 1764 жылы Батырдың өлмегеніне көздеріңіз жетті- ау дейміз. Бұл міндетті түрде талдануы қажет. Сол себептен де кеңінен тоқталдық.
Болат Нәсенов Қаракерей Қабанбайдың дүниеден өткен мезгілін өзгерткісі келуімен не айтқысы келді екен? Алпыс екі жыл аттан түспей, қырық алты жыл қазақ жасағын басқарып, Алаш баласының азаттығы үшін қан кешіп, мұз жастанған Қаракерей Қабанбайдың әулиенің бір де бір еңбегіне күдік туғызуға еш уақытта, ешқандай жағдайда, сенің кім екеніңе қарамастан қазақ халқы көнбейтінін тоқып алған абзал. Бөкең әдебиет, тарих саласына қашан, қай қапталдан келіп қосылғанын білмеймін. Кенже келген секілді. Әйтпесе бұлай өрескел қатеге ұрынбас еді. Біреуге еріп, сөзін сөйлемес бұрын абайлап алған жөн. Ең қызығы- Қабдеш аға Батыр 1770 жылы көз жұмған деп нық айтатын. Ендеше, бір сөзіне күмән келсе
«шар» етіп, жағаласа қалатын ағамыз Нәсенов жалған сөйлегенде неге «тырс» етпеді? Ғажап! Қандай келісім бар?
Болат Нәсенов ағаның күдік келтірген деректерінің нақтылы тарихи шындығы осындай, ол кісі білмей бұлғаққа түскен. Жөнін айттық. Астанаға жолы түссе келіп кетсе болар еді. Мен Бөкең мен Қабдеш ағаға таныс емес әлі талай- талай тарихи деректер, естеліктер көрсетемін. Біразына аздаған күмәндарым болып, жариялай алмай отырмын. Өз уағы келер.
Камал Әбдірахман,
Қаракерей Қабанбай батыр кесенесінің шырақшысы.
Астана.