Tarihxunaslar muxu esirning bexidin etibaren "Uyghur" degen atalghu toghrisida
turluk tarihiy hatirilerge asaslinip tebir berixke baxlidi. Uning mezmuni we
materiyal asasiy towendikice:
1. Muxu esirning 20 - yillirida we Radlof mundaq dep yazidu:
... Uninggha (Riwayetlerdiki Turkiy tilida sozlixidighan helqlerning bowisi)
"Alla" gha etiqad qilix ucun ozining taghiliri, buraderliri, hemixiriliri
qatarliq birmunce tughqan - jemetliri bilenmu urux qilixqa toghra keldi. Urux
jeryanida ularning beziliri uninggha hemkarlaxti. Beziliri uninggha qarxi turup
yengilip qalghandin keyin tiz cokti. U ghelibe qilghandin keyin, zeper topi
otkuzup oz qowmlirigha, jemet aqsaqallirigha, jengcilirige in'am berip, birlikke
kelturulgen bu qebilidaxlarning ortaq namini "Uyghur" dep atidi. Bu atalghu
"Birlexkenler", "Hemkarlaxqanlar" degen uqumni bilduretti. Xuningdin keyin bu
atalghuni qebililer birlikke qatnaxqanlarning hemmisi ortaq qollinidighan
bolupla qalmay, belki ularning herqaysi tarmaqliri we ewladlirimu ozlirining
nami qilidighan boldi...
Radlof bu tebirni miladi 16 - esirde yezilghan "Tarih Rexidi" ning 1 babidin
paydilinip "Qutadghubilik" ucun yazghan "Kirix Soz" arqiiq elan qildi. Xuningdin
keyin bu tebirni asas qilghucilar kopeydi.
2. Yuqiridiki tebirdin burun, 17 - esirde otken Obulghazi ozining "Turk
Xejerisi" degen kitabida mundaq dep yazghan:
... Oghuzhan ulargha "Uyghur" dep nam bergen. Bu Turkiy soz bolup, uning
"Ita'et Qilghuci" degen menini bilduridighanliqi hemmige ayan. Kixiler icide sut
uyuydu, u uyuxtin burun suyuq we cecilip ketidighan halette bolidu, uyup
bolghandin keyin oz'ara uyuxup qalidu. "Uyghur" degen soz muxu "Uy" din kelgen,
degen ohxitixlar bar. Kixiler arisida yene "Imam" olcem qilinixi kerek,
deyilidu. Imam oltursa biz olturimiz, Imam qopsa bizmu qopimiz, bu "Ita'et
Qilmix" emesmu? Ular hemmisi Oghuzhanning pexini ikki qollap tutup tez cokkende,
han ularni "Uyghur" dep atighan, demek bu "Ita'et Qilghucilar" degen menini
bilduridu...
Bu tebirnimu aptor Obulghazi "Tarih Rexidi" ning 1 - babini korgendin keyin
alghan cuxencige asasen tuzup ciqqan. Wehalenki, Radlof bilen Obulghazining
paydilan'ghan kitab menbesi ohxax bolsimu, lekin ularning ciqarghan yekunliride
perq bar. Obulghazi "Uyghur" degen atalghugha tebir berixte toliraq islam
eqidilirige yeqinlaxturuxqa tirixqan.
3. Yuqiridiki tebirdin burun, miladi 11 - esirde yezilghan "Turkiy Tillar
Diwani" da yuqiridikilerge ohximaydighan yene bir hil tebir bar:
... Zulqerneyin Uyghur elige yeqinlaxqanda, turk haqani uninggha qarxi 4000
adem ewetken. Ularning qalpaqlirining qanatliri lacin qanitigha ohxaytti. Oqni
aldigha qandaq atsa keynigimu xundaq ustiliq bieln atatti. Zulqerneyin bulargha
heyran qaptu we: "Inan Hozhurend - bular baxqilargha muhtaj bolmay, oz ozuqini
ozi tepip yeydighanlar iken; bularning qolidin ow qecip qutulalmaydu. Qacan
halisa, xu caghda etip yeyeleydu", deptu...
"Turkiy Tillar Diwani" ning aptori mehmud qexqeri xu babta yene "Hozhur" degen
atalghuning ahang ozgirix qanuniyitini tehlil qilip, Turkiy tillarda "H" ning
"Gh" Gha, "Z" ning "Y" gha we "H" ning bezide "Gh" gha almixip oqulidighanliqini
ispatlap, "Hozhur" degen sozning "Uyghur" dep teleppuz qilinidighan
bolghanliqini qeyt qilghan, xundaqla, yuqiridiki riwayet we tehliller arqiliq
"Uyghur" degen atalghugha wasitilik halda tebir bergen.
4. Yuqiridikilerdin burun, henzuce tarihiy hatirilerde yene mundaq menbeler
bar:
... Yuenhe (元和) Ning 4 - yili (Miladi 809 - yili). Ay tengrili bolmix Qamugh
bilge haqan (Yexmisi: ay ilahidin torelgen, hemmige iqtidarliq haqan). Bu
sozning teleppuzi henzuce het bilen mundaq yezilghan:
(蔼德曷里禄没弭施合密昆迦可汗) Elci ewetip, millitining namini buningdin
etibaren "Xungqardek Perwaz Qilidighan" degen menini bilduridighan "hui鹘"
(Uyghur) degen atalghu bilen ataxqa baxlaxni uqturghan ... ("Kona Tangname" ning
195 - jildigha qarang).
("El tutux ornekliri" (资治通鉴) Degen kitabning 235 - jildide bu soz jenyuen
(真元) Ning 5 - yili (Miladi 789 - yili) otturigha qoyulghan soz idi. Dep qeyt
qilin'ghan).
"Uyghur" degen atalghu heqqide hazirgha qeder qedimki kitablarda bizge
ucrighan tebirler yuqiridiki tot hildin ibaret bolup, Uyghur tarihi ustide
izdiniwatqan kixilerning kopincisi qandaqtur aldinqi ikki hil tebirnila kocurup
yezip oz esiri ucun hizmet qildurmaqta. Halbuki, "Uyghur" degen atalghugha tebir
bergende keyinki ikki hil tebirnimu oylixip koruxke we tetqiq qilip beqixqa
erziydu.
1984 - Yil 11 - ay. Urumci.
Izah:
(1) "Zulqerneyin Uyghur elige yeqinlaxqanda" degen dewr uqumi bar sozdin
qarighanda, "Uyghur" degen soz miladidin ilgiri 3 - esirdila mewjut idi.
(Bu maqale “Xinjang yaxliri” zjurnilining 1985 – yil 1 – sanida élan
qilinghan).