Yvision.kzYvision.kz
kk
Разное
Разное
399 772 постов41 подписчиков
Всяко-разно
0
22:37, 28 марта 2012

Материалы Интернет-конференции "Алтын Урпак" - 1 часть

Күйші Тергеусіз Бәлекейұлы мұралары

Мәулетұлы Ардаби, Астана қаласы Қазақ ұлттық өнер университеті, Фольклорлық лаборотория ғылыми қызметкері

Қазақ даласында шертпе күй өнері кең тараған Шығыс Қазақстан, Жетісу, Арқа, Қаратау күйшілік мектептері бір-бірінен аймақтық орындаушылық ерекшелігі арқылы бөлінеді. Осы орындаушылық мектептердің ішіндегі түбі бір түркі халықтарының мекені Алтай тауынан Арқаға дейінгі кең алқапты алып жатқан Шығыс Қазақстан күйшілік мектебі өз ішінен бірнеше аймақтық орындаушылық мектептерге бөлінген. Яғни, Монғолия мен Қытайдың Шыңжаң өңіріндегі күйшілік мектеп ескіден келе жатқан аймақтық- орындаушылық ерекшелігін таза сақтап дамыған. Шыңжаң қазақтарының күйшілік мектебі туралы алғаш белгілі күйші-зерттеуші Уәли Бекенов Іле, Алтай, Тарбағатай аймақтарындағы күйшілік өнердің арыдағы өкілдері Әшім Дүңшіұлы, Қайрақбай Шәлекенұлы, Бейсенбі Дөненбайұлы, Мүкей, қатарлы күйшілердің артына қалдырған күйшілік мұрасы жайында сөз қозғап, сол өңірдің біраз күйлерін қазақ сахнасында орындаған еді. Міне, осыдан  Бастап Шыңжаң өңіріндегі күйлер біртіндеп қазақ даласында насихаттала бастады. Дегенмен Шыңжаң өңірінде бұл ірі күйшілерден басқада көптеген күйшілер өткен, солардың ішіндегі есімі көпке аталмай жүрген күйшілердің бірі Тергеусіз Бәлекейұлы.

Іле аймағы күйшілік мектебінің ірі тұлғаларының бірі Тергеусіз Бәлекейұлы 1886 жылы ҚХР ШУАР Іле қазақ автономиялы облысы Текес ауданының Қарағанты деген жерінде қарапайым малшы отбасында дүниеге келген. Тергеусіз дүниеге келгеннен кейін көп ұзамай рулы ел, Өртекестен[1] Қорғастың Сарбұлақ ауылына қоныс тебеді. Тергеусіздің балалық шағы Сарбұлақ ауылында өтеді. Әкесі Бәлекей аздап домбырашы әрі өрімші кісі болған. Тергеусіз қызай ішінде меңіс – тілеуберді – жанғабыл – торғай – көрпеш руынан тараған. Тергеусіз бала жастан өте қағылез, зерек болып ержетеді. 5, 6 жасынан бастап әкесінен бірді екілі күй үйреніп тартады. 7 жасқа толғанда Тергеусіздің талантын байқаған әкесі нағашы ағасы Нұрыбектің ауылына шәкірттікке береді. Нағашысы Нұрбек халық арасында домбырашы, әрі ақын кісі болған. Нағашысының ауылында 1жылдай тұрып домбыра үйренген Тергеусіз, аз уақыттың ішінде Нұрбектің қолынан бірнеше халық күйлерін үйреніп тартады. Ауыл молдасынан ескіше оқып сауатын ашады. Тергеусіз ұстаздарынан күй үйреніп қана қоймай 13 жасынан бастап әкесінен өрімшілік өнерді де ден қоя үйреніп, көп ұзамай ауыл арасында бала домбырашы атанып ел көзіне түсе бастайды. Тергеусіздің күйші болып қалыптасуына әйгілі ақын, әнші, композитор Әсет Найманбайұлының ұстаздығы үлкен әсер етеді. Тергеусіз ұрпақтарының айтуынша Әсет Найманбайұлы 1920 жылдары Тарбағатайдан Ілеге жолға шығып, жол бойы қазіргі Бұратала Монғол облысына қарасты Арасан ауданының Мыңшұңқыр деген жеріндегі Қаби қажы ауылында бірнеше күн қонақ болады. Осы кезде Бұратала жерінде мал қыстатып жатқан, әйгілі Мешпет ақын қасына балуан Қырықбай мен күйші Тергеусізді және құсбегі Егінбайды ертіп нағашысы Қаби қажының ауылына барады. Үш жүзге аты мәлім ақын Әсетті бір көруді армандап жүрген Мешпет ақын ағынан ақтарылып, жолдастарын Әсетке таныстырады. Шәй құйыла бастасымен Әсет төрдегі домбыраны алдырып, Тергеусізге ұсынады. Тергеусіз тартынбастан домбыраны қолына алып, атын атап бірнеше күй шертеді. Күйге қатты толқыған Әсет ақын:

Күмбірлі күй толқыды перне бойлап,

Шебер саусақ сағымдай құйғып ойнап.

Бота боздап ,қой қоздап көк жаңғырды,

Көңілдің құлынтайы салды ойнақ.

Мен неге бұған толқып құбылмайын,

Мен неге тереңімнен тұнымайын.

Құйылған қоңыр күйдің құрметіне,

Шуақтап балбырайын, жылынайын. – деп Тергеусіздің орындаған күйлеріне өз тебіренісін білдіреді. Қаби ауылында Әсет пен бірге бірнеше күн бірге болған Тергеусіз ақынның өнерін тамашалап, қасына еріп жүріп шәкірт болады. Бұл Тергеусіздің Әсет пен алғашқы кездесуі еді. Әсет 1921 жылдың жазында Іленің Көкқамыр жайлауына келіп, Мешпет ақынның ауылында болады. Тергеусіз Әсеттің келгенін естіп арнайы іздеп барып, біраз уақыт сауық-сайран құрып қасында болады. Екінші кездесуі 1922 жылдың шілде айында Әсет Текестегі Қозыбай ауылына арнайы шақырылады[2]. Мұны естіген Тергеусіз жоба-жолдастары мен Текестің Қаражон-Қапсалаң деген жеріне Әсетті іздеп барады. Әсет пен Тергеусіздің келгенінен хабар алған Өртекестегі күйші, ақалақшы Мазақ дереу кісі жіберіп, Әсет пен Тергеусізді ауылына алдырып айырықша құрмет көрсетеді. Мазақ ақалақшының ауылында Әсет құйқұлжыта ән салса, Тергеусіз күмбірлі күйге басып 10 неше күн сауық-сайран құрады. Бұл отырысқа  әйгілі күйші Қожекенің баласы Рақышта шақырылып Тергеусіздер мен бірге болады. Осы кездесуде Тергеусіз ұстазы Әсеттің «Кертолғау», және «Әсеттің ән-күйі» қатарлы күйлерін үйреніп қалады. Осы сауық-сайрандағы Әсет пен Тергеусіздің өнеріне Өртекес халқы дән риза болады.Әрі  Мазақ ақалақшы, ұстіндегі мәуті (бағалы кездемеден тігілген) шекпенін шешіп тергеусіздің иығына жабады. Өртекес халқы мен Мазақтың сый-сияпатына риза болған Тергеусіз сол жолы «Арнау», «Өртекес» қатарлы күйлерін шығарады. 1942 жылы күзде Күре[3] жамбылына қарасты аудандар арасында күйшілер жарысы мен ақындар айтысы өтеді, бұған Қорғастан Тергеусіз, Күнестен Әшім қатысып өнер көрсетіп, үлкен марапатқа ие болады. Әшімнің өнерін жоғары бағалаған Тергеусіз Сарбұлаққа шақырып, шапан жауып қайтарады. Осы жылдары ақиық ақын Таңжарық Жолдыұлы Көкқамыр жайлауына келіп, Тергеусізбен біраз күн бірге болып, күйшінің өнерінен сусындаған ақын бір өлеңінде:

Шіденің[4] кер тасынан тарттық бері,

Көтерді төбесіне торғай елі.

Тергеусіздің «Сайрамдай» күйі толқып,

Желпіді көк жайлаудың майда желі. – деп күй құдіретін жырлайды. Жолын қуса Тергеусіз күйшінің қызы болып келетін, жастайынан Тергеусізді ұстаз тұтып, алдында өскен қазақтың біртуар ақыны Әппақ Майтабанқызы бір өлеңінде бабасы Тергеусіздің өнерін былай деп жырлайды:

Ел-жұрттың өнерге іңкар, ән құмарын,

Әлпештеп соңына ерткен арғымағын.

Көңілін ел-жұртының күйге бөлеп,

Есте қалар елеулі сән құрғаның.

Күйменен көңілін ашқан ел-жұртының,

Қайда бар Тергеусіздей нар тұлғалым. –

деп, Текеңнің өнерін жоғары бағалаған. Ақылына таланты сай Тергеусізді, ел ағалары жастайынан ел басқару ісіне баулиды. Ол 1928  жылдан 1933 жылға дейін зәңгі[5] болып, 1933 жылдан 1947 жылға дейін ақалақшы[6] болып халықтың саяси өміріне белсене араласады. Өзі басқарған Бессарбұлақ, Ақсу, Бес ағаш, Ноғайты, Ойманбұлақ қатарлы жерлердегі көптеген жер дауы, жесір дауы сияқты халық арасындағы қайшылықтарға әділ төрелік етіп отырған. Кейбір деректерде Тергеусіз 1930 жылдары Бейжіңде ашылған құрылтайға өкіл болып барып, қазақ балалары оқып білім алатын мектеп салуын, сонымен қатар аз ұлт жастарын әскер қатарына алу туралы жарлық шығаруын, сол кездегі үкімет басшыларына баяндайды. Соның нәтижесінде көп кешікпей өзі ақалақшы болған өңірде жаппай мектеп ашып, қазақ балаларын білім алуға шақырады. Тіпті атқа мінер ел ағаларының басын қосып:

Тауда туып тауда өстік,

Кең сахара шөлде өстік.

Мақсат, ниет, тілеуміз,

Көбейсе өссе мал дестік.

Бар өмірді малға арнап,

Мұз жамылып қар кештік.

Осылай жиған малымыз,

Жұт болса, болар бір кештік.

Абай айтқан оқы деп,

Не жағдай бар сенбестік.

Ойлап ойды кеңейтіп,

Басқалар мен теңесіп.

Арылайық жат ойдан,

Оқуға бала берместік. –

деп ақылия сөз айтып ұрпақ тағырына үлкен жол сілтейді. Тергеусіз халық арасындағы саяси мәселелерге барынша араласса да, домбыраны қолынан бір сәт тастаған емес. «Өрелі кер», «Ерулік кеңес», «Бурылшаның күйі», «Теріс қақпай», «Арнау», «Өртекес», «Арман-ай», «Көкқамыр», «Жылжып өткен дүние», «Қос төбе» қатарлы 20 дан астам күй шығарған. Тергеусіз күйлері нәубет жылдардағы халық тұрмысынан сыр шертетіндіктен, мұңлы-зарлы келеді. «Мұң-зар» күйінде 1947 күйшінің ауылынан бір қыста үлкенді-кішілі 20 тарта адам сүзек ауыруынан көз жұмады. Халықтың басына түскен қаралы күнді өз көзі мен көрген күйші жақындарынан айырылып еңіреген халықтың мұң-зарын күй тілімен жеткізген. Тергеусіз өз жанынан күй шығару мен қатар ұстазы Әсеттің екі күйін және ел арасында көнеден тартылып келе жатқан тарихта аты белгілі Қызыл Мойын Қуандық күйшінің екі күйін кейінге жеткізуші. Бұл қазақтың күй қорына қосылған баға жетпес байлығымыз. Тергеусіздің күйлері балалары Дәуіт, Ыбырай, Қуанышбай, шәкәрттері Нұрсейіт, Бекболат, Мәлік, және немересі Сатыбалды Ыбырайұлы арқылы бізге жетті. Тергеусіздің  орындауындағы күйлердің ескі нұсқасы баласы Қуанышбай мен ізін жалғастырушы шәкірті Мәлік Әлиақынұлы арқылы бізге жеткенін айырықша айта кеткеніміз абзал. Олай дейтініміз Тергеусіз мұрасын жинау барысында Қуанышбайдың орындауындағы 30 жылға жуық сақталған 15 ке тарта күйдің үн таспасы табылды. Күйші Тергеусіз Бәлекейұлы 1947 жылдың аяғында Сарбұлақ ауылында қайтыс болды. Өзі дүниеден өтседе күйшінің халқына жасалған қамқорлығымен мол мұрасы болашақ ұрпақтың санасында мәңгі қала бермек.

 

Пайдаланған әдебиеттер:

  1. Іле тарихи материалдары. 2004 ж. Іле халық баспасы. Тоқтабаев .
  2. Дала дарабоздарының екі реткі кездесуі /Іле газеті, 2008 ж.,15 ақпан.
 

Blog post image

Questions of creation of the Kazakh scouting in government "Alash-horde" documents in Kazakhstan (1914-1921)

Kursabaev M.K the professor of Academy “Kokshe”  the Chairman of children's organization "Аtameken", E-mail: kursabaev_mr@inbox.ru

Резюме

Аталмыш ғылыми-зерттеу жұмыстарынан туындаған автордың ой-пікірі бүгінгі таңдағы балалар қоғамдық ұйымдарындағы педагогикалық мәселелер жөнінде түйінді  тұжырым жасауға негізделген. Өз кезегінде материал көп жылдар бойы жинақталған тәжірибелер мен ғылыми әдебиеттер һәм Интернет-ресурстар көздеріне сілтеме жасай отырып 1914-1921 жылдары Қазақстандағы «Алаш-Орда» үкіметі тұсындағы қазақ скаутизмі балалар ұйымын құру мәселесі һақындағы деректер жөнінде маңызды мағлұматтарды сарапқа салып ой-елегінен өткізуге арналған.

History of development and formation of the international children's movement as the public phenomenon inseparably linked with an education system and education. The first attempts of introduction of student teaching "about free education" have been reflected in works of the Muslim educator and thinker Kejhausa (the Code куманикус, ІХ a century) and the European educator Vittorino де by Feltre. The idea of free education consisted about the superiority выбыра the pupil of the form of dialogue, training and education. Pupils free time from employment could be engaged in additional work for the purpose of satisfaction of personal intellectual, creative ability. In this situation concentration of talented children at school, they voluntary could communicate freely and will unite for achievement to uniform (public advantage, creative evenings, walks, excursions, campaigns, cultural events, the help to older persons) the purposes.

Working out of the American educator and teacher E.Dzhilja under the name "School Republic - Public of skhool" (1895) had wide recognition in the world. On a basis идеии the author there were "children's boards and camp", "Settelmenty" (S.T.Shatssky, V.Zelenko), "Children's communes" (A.S.Makarenko), "Palaces of schoolboys" and "the additional education Centers" later. Thus E.Dzhilja can name the founder of pedagogics of additional education and camp pedagogics.

 

In pictures: B.R.Powell, E.T.Seton. Russian Thsar Nikoloi ІІ and O. Pantjuhov

 

In some countries voluntary association of children and teenagers had initiative and time character whereas at children-scouts this process went systematically and целенапрвленно thanks to the founder of the World scout organization of B.R.Pauellja.

Sir Robet Baden Powell (Robert Baden Powel) (1857-1941) was the general of the British army. Participated in fighting battles. (http://en.vikipedia.org). Has written many books and practical to the recommendation for scouts and for мастерскаутов (leaders).

The book "Skauting for children" (1907) is invaluable treasure for researchers of children's movement. Ссылка:http://en.wikipedia.org/wiki/Scouting

Important a role for scouting formation Ernest Tomrson Seton (1860-1946) Ernest Thompson Seton has played.

E.T.Seton very much loved children North American (Canada) Indians. The book "Wood footpaths" is written from stories of American Indian storytellers which learned the children to be guided correctly in dense woods of Canada.

In E.T.Seton's products in detail describes interesting receptions of use usual веревек in practical (wood and field) conditions which well knew and children North American индеецев were able. :http://en.wikipedia.org/wiki/Ernest_Thompson_Seton

Under the Decree of the Emperor of the Russian empire in 1909 (the Pavlovsk park, Tsarsky village of 4/30/1909) is created the detsko-youthful organization "Russian скаутинг". The anologichnaja organization is created in territory of the CIS in Ukraine (Artemovsk, Donetsk, 1909), in Georgia (Batumi) and in the cities of Saratovs and Astrakhan

Pantjuhov O. I is the first head of the Russian scouts. V.G.Janchevetssky, N.Adueva, V.Popova's names are connected with history of formation of a scout movement in Russia. Ссылка:http://ru.wikipedia.org/wiki/Скаутинг

Members of government "Alash-horde" A.Bajtursynov, A.Bukejhanov, M.Dulatov

Members of the Government (1917-1920) "Alash-horde" (the Kazakh Republic) and Deputies of the State Duma of the Russian empire A.Bukejhanov, M.Dulatov, M.Shokaj, S.Kadyrbaev, B.Syrttanov, M.Tynyshpaev, H.Dosmuhamedov, Z.Dosmuhamedov, H.Gabbasov, B.Kulmanov, A.Turlubaev and other representatives of the Kazakh intelligency had access to the classified information of the State Duma and secret office of Emperor Nikolay ІІ, and also to other documents, in particular questions on Scouting expansion for limits of Russia т.е in territory of Central Asia and Kazakhstan.

But, to сожаленью the detailed information on existence of "the Kazakh scouting" as that it is not revealed. The Supreme governor admiral A.Kolchak had strong вляния on political conditions in steppe. Probably questions of "the Kazakh scouting" could рассматриватся at session of the "Ufa" and "Omsk" Declaration. Ссылка:http://ru.wikipedia.org/wiki/Алаш-Орда.

After falling of the Russian empire in 1917 in Moscow the children's communistic organization of Spartaka is created. Later the All-Union pioneer organization (ВПО) of V.I.Lenina (1922) is created.

     

Founders of pioneer movement of N.K.Krupskaja, A.S.Makarenko, С.Т Shatssky

 

Creation ВПО had strong political and ideological influence on consciousness of people. Large statesmen V.Krzhizhanovsky, V.Lunacharsky, N.K.Krupskaja and others have brought оргромный the contribution to development and formation пионердвижения in the USSR. The scout organizations in Russia with arrival ВПО have undergone prosecution of the authorities. Attempt of creation of the children's organization "Red scout" (Livny) has appeared unsuccessful. Last scout Dzhambori (Meeting) (Vsehsvjatsky, Moscow suburbs, 1923) has been dispersed, all heads have been arrested.

Twisted scientists and educators A.S.Makarenko, S.T.Shatsky, V.Zelenko, V.Lebedinsky, S.Boldyrev, Z.Hodorovskaja, L.Alieva, A.Volohov, R.Litvak, I.Frishman brought the huge contribution to business of formation and development of pioneer and children's movement. ВПО of V.I.Lenina has left a huge trace in the history of the international children's movement. On the basis of model of the theory and technique ВПО in many countries of the world (Argentina, Cuba, Vietnam, Hungary, the USA, Japan, India, Ethiopia идр) were created the pioneer organizations.

 

SHAPE  \* MERGEFORMAT

Today the question on children's movement costs sharply. Though we haven't the right вмещиваться in internal affairs, but we are disturbed by behavior of modern teenagers. Children all time to hold at school and to learn them under a stick it is impossible. Children strongly are tired of employment, at times we demand all according to the formation Standard, we don't give attention to their own opinion. After a lesson for children the most necessary form of mutual relation which plays an important role in their life is a dialogue. Dialogue as communicatively-motivational sphere of mutual relation between schoolboys явлется an important making link personal and гражданственного growth of teenagers. At dialogue of children they without fail choose the leader, as organizer and the inspirer of the general interests. Practice shows for today the role of informal leaders (difficult children, personal authority, lobbying классых heads, student's self-management created under the decision of teachers' meeting and др) amplifies. But really, children should define the leaders which is deservedly selected by majority of votes of children's public group.

When adults or class teachers voluntary express desire to enter in members of children's group that is another matter. Children can sometimes solve the problems separately from adults. It is admissible. But, at a choice instead of the leader there will be "an antisocial individual" with doubtful reputation - the future of the children's organization will appear in danger.

Children very easily give in to recruitment, they are opened and inquisitive, the majority of them trust adults. This "niche" "spiteful leaders" who деяствия can push children to not wished (a narcotism, criminality, religious fundamentalism, a robbery, terrorism, extremism, a genocide, nihilism and т.д) result can use.

In the history of children's movement in particular during board of German chancellor A.Gitlera the children's organization (1926) "Hitler Youth" (http://ru.wikipedia.org/wiki/Гитлерюгенд) has been created for the first time in the world pronationalist фашисткая

Performance of the President of Republic Kazakhstan Н:А.Назарбаева on Х ІІІ congress НДП of "Nur Otan" had on February, 11th, 2011 historical value in development and formation of children's movement in the present stage. The president has told: “Education of children is your special civic duty. After all knowingly in the people speak:“ Balans ң a bass ұстазы – ata-ana ”. Education“ казахстанца the future ”as self-sufficient person is the purpose of a youth policy of the state. In this connection the party should develop work among young казахстанцев. I charge to work a question on creation of new system of the children's organizations, naming it, for example,“ Zhas қыран ””. (Kaz.pravda, 2/12/2011, №52-53). In communication by the commission of the President about creation of new system of the children's organization “Zhas the uhlan” and “Zhas кыран” on March, 10th, 2011 in Astana there has passed a meeting of veterans and heads of children's movement of republic. In it took part предстваители Parliament RK, a number of the ministries and departments, UNICEF and supervises

In Х ІІІ congress "Nur Otan" (2/11/2011) the President of Kazakhstan N.A.Nazarbaev has initiated creation of new system of the children's organization on an example "Zhas the Uhlan". I have been invited as the expert for participation in working out проргаммы activity and the Charter "Zhas the Uhlan". Many thanks to the President that he from a high tribune has paid attention to us.

From outside "атамекенцев" we have suggested to develop the Law "About children's movement in РК", the Strategic plan for development of children's movement in РК 2011-2020 г, the manual about theories and techniques of educational work in children's public organizations, to revive the project "Anshi балапан", "Kozhannyj a ball", school preparation of leaders ДД, day of leaders and ДД, virtual game "Қазақбай" against Naruto and Wargraff world, etc.

Yes, the children's organization a boring theme. But all of us children till the end of the life. At first ourselves go to school, then we conduct the son and the daughter, then the grandson. Thus we are connected with the childhood world.

Children basically remain today without attention. There were new forms (online, phone, Skype and др) educational work. Children make of 16 million population of Kazakhstan about 4 million, about 5 million youth. We the young country! We have more than chances in every respect! Children should pay off for errors of parents and adults why!

Many funds and иностарнные firms with doubtful reputation by hook or by crook constantly increase the presence and вмещательство! Who them check! Why children take away (buy) without their consent! Their what destiny expects outside of Kazakhstan! Why many children having a sufficient mental potential can't study on равне with others! Why them divide on rich and poor!

We should ask children. But, one question a little. It is necessary to love them, it is necessary to understand their feelings and private world. For this purpose it is necessary to give the heart to them.

The literature and Internet resources:

«Алаш Орда» (сборник документов, сост. Н. Мартыненко), Кзыл-Орда, 1929. (Переизд. Алма-Ата, «Айкап», 1992).

Аманжолова Д. "Казахский автономизм и Россия. История движения «Алаш», Москва, 1994.

Нурпеисов К. «Алаш» и «Алаш-Орда»,Алматы, 1995.

Нурсалиев Р. Ауэзов и «Алаш», Алматы, 1995.

Койгельдиев М. «Алаш козгалысы» (Движение «Алаш»), Алматы, 1996.

^ a b Baden_Powell, Robert (1933). "Chapter X". Lessons from the varsity of life. Retrieved 2007-02-04.

^ a b Burnham, Frederick Russell (1926). Scouting on Two Continents. Doubleday, Page & company. OCLC 407686.

Ссылка:http://ru.wikipedia.org/wiki/Скаутинг

http://mr_kursabaev.yvision.kz/post/217496

www.koksheacademy.kz

Құрсабаев М.Қ. Қазақ-нама. Таңдамалы шығармалары, Астана, 2008. – 530 б.

   

Адамизм в художественной системе акмеизма

Леонтьева А.Ю., Петропавловск, СКГУ им.М.Козыбаева

Литературные школы живут не идеями, а вкусами…О.Э. Мандельштам

В литературном процессе ХХ века понятие «адамизм» нередко воспринимается как синоним акмеизма. Мы выделяем адамизм как более общее течение внутри акмеистической художественной системы. О.Э. Мандельштам атрибутирует его как художественно-мировоззренческую категорию: «Городецким в своё время была сделана попытка привить акмеизму литературное мировоззрение, «адамизм», род учения о новой земле и новом Адаме. Попытка не удалась, акмеизм мировоззрением не занимался…» [1, II, 185]. Творчество М.А. Зенкевича и В.И. Нарбута, связанное со стихией жизненной силы, мы предлагаем называть, в традициях Л.Г. Кихней, физиологически-витальным направлением (или витализмом - от лат. «Vita» - «жизнь»). Первоначально адамизм воспринимался Н.С. Гумилёвым как альтернативное название художественной системы. В манифесте лексемы объединены в синонимическую пару: «На смену символизма идёт новое направление, как бы оно ни называлось, акмеизм ли, <…> или адамизм (мужественно твёрдый и ясный взгляд на жизнь». Поэт характеризует, собственно, всех акмеистов: «Как адамисты, мы немного лесные звери и во всяком случае не отдадим того, что в нас есть звериного, в обмен на неврастению» [2, 57]. Но в этом же манифесте «синдик» иронизирует над адамистским миропониманием: «…только ли звериными добродетелями оно (новое течение. - Авт.) может похвастаться…» [2, 57]. Наличие самостоятельных течений и направлений внутри художественной системы предполагает единство и своеобразие эстетики. Вопросу типологии адамизма и посвящена наша статья.

Акмеизм и адамизм объединяет приятие мира. Акмеисты принимают реальный земной мир безусловно, во всей полноте и целостности, не противопоставляя себя ему, как символисты, не прибегая к жизнетворчеству. Лидер адамизма С.М. Городецкий утверждал: «Борьба между акмеизмом и символизмом <…> есть прежде всего борьба за этот мир, звучащий, красочный, имеющий формы, вес и время, за нашу планету Землю» [3]. Его творческим манифестом считается посвящение Н.С. Гумилёву, иногда называемое «Адам» (1912): «Просторен мир и многозвучен,/ И многоцветней радуг он…». Задача поэта – «Всему живому петь хвалы» [4, 309]. Н.С. Гумилёв предложил поэтическую формулу акмеистического отношения к миру в поэме «Открытие Америки»: «Мы с тобою, Муза, быстроноги,/ Любим ивы вдоль большой дороги,/ Мерный скрип колёс и вдалеке/ Белый парус на большой реке./ Этот мир, такой святой и строгий,/ Что нет места в нём пустой тоске» [5, 192]. Понимание иерархической основы мироустройства объединяет манифесты «синдиков». Н.С. Гумилёв использует концепт «звёзды» для обозначения границ между земным и трансцендентным мирами: «Вся красота, все священное значение звезд в том, что они бесконечно далеки от земли и ни с какими успехами авиации не станут ближе» [2, 57]. Образ звезды Маир помогает С.М. Городецкому в полемике с символизмом утвердить приятие мира: «Звезда Маир, если она есть, прекрасна на своём месте, а не как невесомая точка опоры невесомой мечты» [3]. Основные положения его манифеста корреспондируют теории акмеистов на уровне идеи и поэтики. Так, роза - знаковый пример в полемике с символистской концепцией образа: «У акмеистов роза хороша сама по себе, своими лепестками, запахом и цветом, а не своими мыслимыми подобиями с мистической любовью или чем-нибудь ещё» [3]. Роза в позднейшей статье О.Э. Мандельштама «О природе слова» - такой же полемичный художественный троп: «Возьмём, к примеру, розу и солнце, голубку и девушку. Для символиста ни один из этих образов сам по себе не интересен, а роза – подобие солнца, солнце – подобие розы, голубка – подобие девушки, девушка – подобие голубки. Образы выпотрошены, как чучела, и набиты чужим содержанием. <…> Роза кивает на девушку, девушка на розу. Никто не хочет быть самим собой» [1, I, 182-183]. Актуализация полисемии и прямого значения слова – второй принцип единства акмеизма и адамизма.

Но С.М. Городецкий, «синдик» Цеха и автор одного из манифестов, был для акмеизма явлени­ем чужеродным. Его расхождение с Н.С. Гумилёвым определилось довольно быс­тро. В 1914 г. они порвали отношения. Предлогом для разрыва послужил спор  15 апреля 1914 г. «…из-за воззрений на дальнейшее развитие акмеизма и на Цех поэтов. Городецкий высказывал претензии и по поводу прекратившего своё существование журнала «Гиперборей»» [6, 436]. В 1913 г. в драматургическом манифесте Н.С. Гумилёва «Актеон» адамистское звериное начало воспринимается негативно. Оно присутствует в напутствии  Кадма Актеону: «…Так будь счастлив,/ Как рыбы, может быть, как звери» [5, 431]. «Звериное» сравнение лишается положительной коннотации, превращаясь в злое пророчество - Актеон гибнет. Возможно, предпосылки будущего разрыва складывались на раннем организационном этапе существования художественной системы акмеизма – в 1913 г. Не менее показательна поэтическая полемика С.М. Городецкого и Н.С. Гумилёва на страницах журнала «Гиперборей» (1912, № 1). «Синдики» Цеха пишут стихотворения с единым героем - фра Беато Анжелико. Н.С. Гумилёв создаёт гармоничную и сентиментальную картину мира: «На всём, что сделал мастер мой, печать/ Любви земной и красоты смиренной…» [5, 217]. Н.С. Гумилёв утверждает христианские ценности.  Текст С.М. Городецкого строится по принципу спора. Адамист использует риторические приёмы и заявляет о неприятии аксиологии своего оппонента: «Ты хочешь знать, кого я ненавижу?/ Конечно, фра Беато Анжелико./ Я в нём не гения блаженства вижу,/ А мертвеца гробницы невеликой» [7, 13]. Финал стихотворения Н.С. Гумилёва – манифест религиозной любви к миру: «Есть Бог, есть мир – они живут вовек,/ А жизнь людей мгновенна и убога,/ Но всё в себе вмещает человек,/ Который любит мир и верит в Бога» [5, 217]. Для С.М. Городецкого творчество фра Беато – оскорбление акмеистического и адамистского вкуса: «Нет, он не в рост Адаму акмеисту!/ Он только карлик кукольных комедий,/ Составленных из вечной и пречистой/ Мистерии, из жертвенных трагедий.// <…> О, неужель художество такое,/ Виденья плотоядного монаха,/ Ответ на всё, к чему рвались с тоскою,/ Мы, акмеисты, вставшие из праха?». Адамист принципиально  не принял позицию собрата по Цеху поэтов: «Нет, ты не прав, взалкавший откровенья:/ Не от Беато ждать явления Адама./ Мне жалко строгих строф стихотворенья,/ В которых славил ты его упрямо» [7, 13-14]. Подведением итогов давнего конфликта стало стихотворение-эпитафия С.М. Городецкого «Николаю Гумилёву» (1921): «Он стал, слепец, врагом восстания,/ Спокойно смерть к себе позвал./ В мозгу синела Океания/ И пела белая Москва» [4, 373]. Эпитет «белая» (Москва) амбивалентен – в нём соединились цветовая символика и политическая аллюзия заговора, в котором, как считается, участвовал Н.С. Гумилёв. Посвящение исполнено сарказма: «Конец поэмы недочисленной/ Узнал ли ты в стенах глухих/ Что понял в гибели бессмысленной?/ Какие вымыслил стихи?/ О, как же мог твой чистый пламенник/ В песках погаснуть золотых?/ Ты не узнал живого знамени/ С Парнасской мёртвой высоты» [4, 374]. Вспомним для сравнения воспоминания А.А. Ахматовой о позиции О.Э. Мандельштама: «Не должно быть забыто, что он сказал в 1937 году: «Я не отрекаюсь ни от живых, ни от мёртвых»» [8, II, 169].

Расхождение акмеизма с адамизмом мотивировано отношением к категориям стихии (Хаоса) и гармонии, порядка (Космоса). Стихийность имманентна символизму. Адамист и «виталисты» обращаются к национально-природным стихиям. Показательны названия книг и произведений: «Дикая порфира» (М.А. Зенкевич), «Дикая воля» (С.М. Городецкий), «Вий», «…Плоть. Бытоэпос» (В.И. Нарбут). В цикле С.М. Городецкого «Всплески хаоса ночного» поэтическое слово понимается как колдовское: «Всплески хаоса ночного/ Над пустынным камнем./ И замученное слово/ В чарованье давнем./ Вот сказать – и ужас минет,/ Но уста сомкнуты,/ И ничто не отодвинет/ Роковой минуты» [4, 286]. Стихиям языческих тайн сопричастна гадалка из одноименного стихотворения В.И. Нарбута: «И земляное злое ведовство/ прозрачно было так, что я покорно/ без слез, без злобы - приняла его,/ как в осень пашня - вызревшие зерна» [9]. Можно согласиться с Л.Г. Кихней: «У Михаила Зенкевича «органическая модель мира» определяет сквозной сюжет сборника «Дикая порфира» (1912), разворачивающийся как взаимодействие и противостояние трёх миров: макромира (земли и космоса), среднего мира (человек) и «нижнего мира» (природно-биологического). Органическая структура является исходной моделью для описания всех тех миров, и одновременно – «доказательством» «тёмного родства» человека с миром, в котором он обитает» [10, 39]. Не подвергая сомнению выводов блестящего учёного, мы всё же заметим, что мироздание М.А. Зенкевича – «верхний», «средний» и «нижний» макромиры – воссоздано на основе стихийности: «И ты, мой дух слепой и гордый,/ Познай, как солнечная мгла,/ Свой круг и бег алмазно-твёрдый/ По грани зыбкого стекла.// Плавь гулко в солнечном удушье/ Металлов жидкие пары/ И славь в стихийном равнодушье/ Раздолье дикое игры!» [11, 135]. Человек понимается как владыка и жертва стихий, как воплощение всемогущества и лишённое прозрения природное создание: «Стихии куй в кадильном жаре,/ Но духом, гордый царь, смирись/ И у последней слизкой твари/ Прозренью тёмному учись!» [11, 153]. Человек - результат хаотичной игры материи. Поэт использует научную лексику, которая подчёркивает иррациональность мироздания: «И в безумии дикой тоски,/ Точно солнечных ос миллионы,/ Всех возможностей жутких ионы/ Облипают слепые зрачки»; «Как сгусток магических зелий,/ Из тусклых хрусталиков глаз/ Кометой свой пламенный газ/ Всё мечет стремительный гелий./ И в радугах солнечных тлений/ Летучей материей ран/ Свечусь я – стеклянный экран/ Бесшумных твоих излучений» [11, 194, 195]. Для сравнения: у О.Э. Мандельштама научная терминология усиливает художественную оценку разрушительного времени. В статье «Девятнадцатый век» послереволюционная действительность характеризуется следующим образом: «Иррациональный корень надвигающейся эпохи, гигантский неизвлекаемый корень из двух, подобно каменному храму чужого бога, отбрасывает на нас свою тень» [1, II, 201]. У М.А. Зенкевича научная лексика формирует индивидуально-авторскую образность. «Низкий мир» М.А.Зенкевича также стихиен и хаотичен («На Волге»): «И чуя громовые гулы/ Из огненных расщелин тьмы, -/ Как пресноводные акулы,/ Метались сонные сомы» [11, 173].

«Виталистам» присуща актуализация физиологически-телесного начала. Сравним  стихотворения А.А. Ахматовой и В.И. Нарбута, посвящённые одному трагическому событию – смерти А.А. Блока. А.А. Ахматова актуализирует православную традицию: «А Смоленская нынче именинница,/ Синий ладан над травою стелется,/ И струится пенье панихидное,/ Не печальное нынче, а светлое» [8, I, 166]. В.И. Нарбут выбирает натуралистическую антиэстетичную образность: «Узнать, догадаться  о тебе,/ Лежащем под жестким одеялом,/ По страшной, отвиснувшей губе,/ По темным под скулами провалам?..» [9]. Картина кладбища и похорон создаётся А.А. Ахматовой в контексте православного лада, преодоления страха смерти: «И приводят румяные вдовушки/ На кладбище  мальчиков и девочек/ Поглядеть на могилы отцовские./ А кладбище – роща соловьиная,/ От сияния солнечного замерло» [8, I, 166]. Православно-идеальная картина мира задаётся традициями фольклорного плача, народнопоэтической образностью («гроб серебряный»), идеей исторической памяти (преемственности поколений). Кладбище ассоциируется с художественным миром А.А. Блока: ахматовская «роща соловьиная» напоминает о поэме «Соловьиный сад». Та же картина в стихотворении В.И. Нарбута деэстетизируется приёмами натуралистической поэтики: «А здесь, перед обликом извечным,/ Плюгавые флоксы  да  трава/ Да  воском заплеванный подсвечник./ Заботливо женская рука/ Тесёмкой поддерживает челюсть,/ Цингой раскоряченную...» [9]. Облик  самого А.А. Блока А.А. Ахматова воссоздаёт в традициях народной поэтики: «Принесли мы Смоленской Заступнице,/ Принесли Пресвятой Богородице/ На руках во гробе серебряном/ Наше солнце, в муках  погасшее, -/ Александра, лебедя чистого» [8, I, 166]. В.И. Нарбутом А.А. Блок представлен натуралистически: «Так,/ Плешивый, облезший - на постели!..» [9]. Оба поэта воспринимают погребение А.А. Блока в контексте пушкинских похорон. А.А. Ахматова выбирает символ «солнца, в муках погасшего». Его претекст, во-первых, - известный некролог, посвящённый кончине А.С. Пушкина («Солнце русской поэзии…»). Во-вторых, - статья О.Э. Мандельштама «Скрябин и христианство»: «Пушкин и Скрябин – два превращения одного солнца, два перебоя одного сердца» [1, II, 157]. В.И. Нарбут проводит ассоциации с выступлениями и публицистикой А.А. Блока - «Пушкина убило отсутствие воздуха»: «Узнать, догадаться о твоем/ Всегда задыхающемся сердце?../ Оно задохнулось!» Поэт соединяет претекст пушкинских похорон с традициями А.И. Куприна: «Довольно!/ Гранатовый браслет -/ Земные последние оковы,/ Сладчайший, томительнейший бред/ Чиновника (помните?) Желткова» [9].
Поэты принципиально расходятся и по гносеологическому вопросу. Акмеисты придерживаются позиции «непознаваемости непознаваемого» [2, 57], по Н.С. Гумилёву. Эту позицию разделяет О.Э. Мандельштам. В рецензии «Андрей Белый. Записки чудака» (1922) он замечает: «…русский символизм  так много и громко кричал о «несказанном», что это несказанное пошло по рукам, как бумажные де­ньги» [1, II, 293]. С.М. Городецкий, напротив, утверждает гностический принцип «познаваемости»: «Назвать, узнать, сорвать покровы/ И праздных тайн, и ветхой мглы…» [4, 309]. В.И. Нарбут для него – поэт, постигший тайны мироздания («Владимиру Нарбуту»): «Корявой погани, грибья и хворостины,/ Разлапых пней, коряг и дупел вековых/ Все тайны выглядев, худой и долгоспинный/ Хохол взыграл на струнах – из волов живых,/ Жестокий, вытянул он эти струны-жилы./ Не обсушив, на гуслях грубых растянул,/ И вольный вихрь степей днепровских вдруг подул,/ Сырые звуки стали нерушимо милы»  [4, 309]. В 1908 году Н.С. Гумилёв пишет стихотворение «Одержимый». Его аксиологии имманентно «детски-мудрое, до боли сладкое ощущение собственного незнания». При этом акмеист принимает право «изображать душу в те моменты, когда она дрожит, приближаясь к иному. Но тогда она может только содрогаться» [2, 58]. Душа лирического героя – «странного паладина» - содрогается на границах «неведомого»: «Луна плывёт, как круглый щит/ Давно убитого героя,/ А сердце ноет и стучит,/ Уныло чуя роковое./ <…>/ Но, как всегда, передо мной/ Пройдёт неведомое мимо.<…>// И утром встану я один,/ А девы, рады играм вешним,/ Шепнут: «Вот странный паладин/ С душой, измученной  нездешним»» [5, 117-118]. В нарбутовском посвящении «Н. Гумилеву» 1912-1914 гг. пародийно-травестирующее начало определяется первыми строками: «Луна, как голова, с которой/ кровавый скальп содрал закат,/ вохрой окрасила просторы/ и замутила окна хат» [9]. «Неведомое» приобретает гротесково-шутовскую окраску, персонифицируясь в ведьму: «Без скрипа, шелеста и стука/ горбунья вылезла, и вдруг/ в худую, жилистую суку/  оборотилась, и - на луг./ Погост обнюхала усами/ (полынь да плесень домовин), -/ и вот прыжки несутся сами/  туда, где лег кротом овин» [9]. В пародии В.И. Нарбута категория «непознаваемого» снимается – способ борьбы с ведьмой известен: «И только первого приплода/ опасен ведьмам всем щенок./ Зачует - ох! И огороды/ отбрасывает между ног.../ И в низкой каше колкой дрожью/ исходит, корчась на печи./ Как будто гибель - Кару Божью -/   Несли в щенке луны лучи»  [9]. Художественная иллюзия М.А. Зенкевича заключается в мечте о мгновенном прозрении сущности Хаоса («Пусть ищут мудрецы начало жизни дикой…»): «И я всё чуда жду – что вспыхнет вдруг короний/ Жемчужной зеленью из их минутной тьмы,/ И хаос бешеный непонятых гармоний,/ Как стройность дивную, на миг постигнем мы   [11, 193].

Типологическая особенность акмеизма заключается в поэтике вещности. С.С. Аверинцев предупреждает об опасности её некорректного истолкования: «Взгляд сосредоточен не на вещности вещи, а <…> на её бытии – и ещё на том, что у… Гуссерля называется «интенциональностью»: на природе самого познавательного отношения к вещи» [1, I, 22]. Эта особенность декларируется О.Э. Мандельштамом: «Любите существование вещи больше самой вещи и своё бытие больше самих себя – вот первейшая заповедь акмеизма» [1, II, 144]. Бытийность вещного мира в поэзии О.Э. Мандельштама (мостки, снежный ком, каменные часы) объединяет мгновение и вечность («Пешеход», 1912): «И, кажется, старинный пешеход,/ Над пропастью, на  гнущихся мостках/ Я слушаю, как снежный ком растёт/ И вечность бьёт на каменных часах» [1, I, 79]. Вещность враждебна стихийному миру адамиста С.М. Городецкого, поэтому лирический герой выбирает воздух («Люблю я женственную воду», 1912): «Люблю разгул пространства мрачный/ И звёздных вихрей торжество,/ Но воздух наш, земной, прозрачный,/ Люблю я более всего» [4, 295]. Мир «виталиста» М.А. Зенкевича подчёркнуто физиологичен, сниженно-телесен («Мясные ряды»): «Скрипят железные крюки и блоки,/ И туши вверх и вниз сползать должны./ Под бледною плевой кровоподтёки/ И внутренности иссиня-черны» [11, 156]. Нарочито травестированная вещность способствует созданию нарбутовского тревожного «витального» мира. В его  фольклорных мотивах В. Полушин увидел «сельского разбойника, весёлого ухаря» и отголоски гоголевского Вия [6, 393-394]: «Зачем ты говоришь раной,/ алеющей так тревожно?/ Искусственные румяна/ и локон неосторожный. <…>/ Протянешь полную чашу,/ а я - не руку, а лапу./  Увидим: ангелы пашут, и в бочках вынуты кляпы./ Слезами и черной кровью/ сквозь пальцы брызжут на глыбы;/ тужеет вымя коровье,/ плодятся птицы и рыбы./ И ягоды соком зреют,/  и радость полощет очи...» [9].

«Нарбута в литературе можно считать русским Бодлером, который опоэтизировал по примеру Шарля Бодлера мерзостную сущность низменного и отверженного. Именно бодлеровское начало в поэзии Нарбута считалось адамизмом в Цехе поэтов», - замечает В. Полушин [6, 394]. М.А. Зенкевичу тоже присущи эти мотивы («Утренние сумерки. Из Бодлэра»): «И залил всё туман… В больницах средь зловоний/ Слышней неровный хрип медлительных агоний/ И страшны смятые пустые тюфяки…/ Домой распутники спешат и игроки/ И, розами  сквозя под изумрудной ризой,/ Всё высится заря над Сеной буро-сизой,/ И просыпается Париж, подёнщик дня,/ Средь грязи, копоти, и лязга, и огня» [11, 204]. Особенность поэтики М.А.Зенкевича – травестирование культурной традиции. В.И. Нарбут натуралистически трансформирует фольклорные мотивы. Он обращается к традициям языческого волхования, а М.А. Зенкевич использует научную образность. Но оба поэта акцентируют именно жизненную энергию. В отличие от С.М. Городецкого «виталисты» не порывают с акмеистами – М.А. Зенкевич пишет фантастический роман «Эльга», воскрешая в параллельной реальности и Н.С. Гумилёва.

Итак, адамизм - это самостоятельное течение внутри художественной системы акмеизма, ориентированное на стихийную образность. В адамизме выделяется физиологически-витальное направление (В.И. Нарбут и М.А. Зенкевич). Адамисты и акмеисты едины в полемике с символизмом, приятии мира и в концепции полисемичной поэтики. Но адамистский мир тяготеет к хаосу, акмеистический – к структурности, упорядоченности. Расходятся поэты и в гносеологических концепциях. У адамистов сильна языческая стихия и ориентация на традиции Шарля Бодлера. Основа художественных миров акмеистов – религиозная христианская философия и классические традиции, ибо: «Акмеизм – это была тоска по мировой культуре» [1, II, 438].

Литература

  1. Мандельштам О.Э. Сочинения в двух томах. – М.: Худож. лит., 1990.  – Т. 1 – 638 с. Т. 2 – 464 с.
  2. Гумилев Н.С.  Письма о русской поэзии. – М.: Современник, 1990. – С. 45-383.
  3. Городецкий С.М. Некоторые течения в современной русской поэзии//URL:  https://www.stanford.edu/ class/slavic272/.../gorodetsky_nekotorye1913.pdf
  4. Городецкий С. Избранные произведения в 2-х томах/ Т. 1. – М.: Худож. лит., 1987. – 480 с.
  5. Гумилёв Н.С. Стихотворения и поэмы – Л., 1988. – 632 с. – (Библиотека поэта)
  6. Полушин В. Николай Гумилёв. Жизнь расстрелянного поэта. – М.: Молодая гвардия,  2006. - 751[1] с. -  (ЖЗЛ).
  7. Гиперборей, – 1912.  № 1 (октябрь). – 32 с.
  8. Ахматова А.А. Сочинения в двух томах. – М.: Правда, 1990.
  9. Нарбут В.И. Лирика // http://slova.org.ru/top/narbut/
  10. Кихней Л.Г. Философско-эстетические принципы акмеизма и художественная практика Осипа Мандельштама. – М.: Диалог – МГУ, 1997. –  232 с.
  11. Зенкевич М.А. Эльга. – М.: Кор-инф, 1991. - 210 с.
 

Методологические подходы к формированию гражданственности и патриотизма студенческой молодежи

Джилкишиева М.С., к.п.н., доцент, Тар ГПИ, г. Тараз, maira-taraz@mail.ru, УДК 378.02:37.035

Национальная политика Республики Казахстан в области образования за годы независимости принесла свои позитивные плоды, позволив сохранить образовательное пространство и придать ему поступательное движение с учетом мировых тенденций. Конструируется педагогика постоянного поиска, инноваций и обновления, что соответствует эпохе, требованиям времени и общества. При этом исторический опыт вновь оценивается с современных позиций, увеличивается разнообразие подходов, однако фундаментальной основой остается преемственность развития педагогической науки.

При определении новых ориентиров в педагогике и образовании востребован синергетический подход. Идеи и теории синергетики (кратко её определяют как учение о самоорганизующихся системах) всё шире проникают в самые различные области науки. Вполне естественно обращение все большего числа ученых-педагогов и преподавателей к синергетическому миропониманию, стремление перенести его понятия и положения непосредственно в педагогическую деятельность. Синергетический, цивилизационный, волновой и другие подходы в изучении развития человеческого общества вызывают необходимость новых подходов в научных исследованиях, связанных с проблемой гражданско-патриотического воспитания.

Ориентиром в процессе выявления основных закономерностей и тенденций гражданско-патриотического воспитания явилась методология исследования развития и деятельности человеческого общества. Диалектический подход к философскому осмыслению исследуемой проблемы послужил основой для определения единства и противоречий в теории и практике воспитания гражданственности и патриотизма у подрастающего поколения, и конкретно, у студенческой молодежи. В рамках философской методологии осуществлялась опора на научные идеи Дж.Локка, Гегеля, И. Канта, русских философов, казахских просветителей, современных исследователей в области философии. Диалектический подход способствует раскрытию внутренних противоречий в системе подготовки студентов педагогического вуза. Реальное состояние вузовской подготовки и необходимость опережающей подготовки учителей новой формации – воспитателей будущих поколений – с учетом быстро меняющихся жизненных  условий (социально-экономического развития Казахстана и его роли на международной арене) продолжает оставаться главным противоречием на сегодняшний день. На основе диалектического подхода современная система образования ориентирована на восприятие всего положительного опыта, накопленного системой казахстанского образования, а также мирового опыта образования и воспитания молодежи в духе гражданственности и патриотизма.

Разработка конкретной научной методологии потребовала вполне правомерного, на наш взгляд, обобщения деятельностного подхода (И.Я.Лернер, М.Н.Скаткин, А.Н.Леонтьев, Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, Д.Б.Эльконин и др.) с личностно-ориентированным, аксиологическим, компетентностным, программным, диалектическим, системным и другими подходами, что представляется необходимым при подготовке студентов педагогических специальностей к гражданско-патриотическому воспитанию подрастающего поколения.

Деятельностный подход при подготовке студентов к их профессиональному становлению продуцирует условия для развития их жизненной активности и деятельностной позиции; способствует уяснению, что нравственные качества личности формируются именно в жизненных ситуациях, этической системе человеческих отношений. В ходе педагогической практики студенты, взаимодействуя с учащимися, учатся самодисциплине, толерантности, проявляя при этом социальную активность на основе осознанной гражданской позиции. Осознание личностью процесса своего становления и развития, понимание и принятие ответственности за эти процессы, знание закономерностей своего развития, возможностей и способностей личностного самосовершенствования и роста является важной составляющей личностно-ориентированного подхода к формированию нравственных качеств, в том числе патриотизма и гражданственности. Некоторые ученые объединяют эти два подхода в так называемый личностно-деятельностный подход (Л.С.Подымова, В.А.Сластенин, И.А.Зимняя, В.В.Давыдов и др.), что не разрушает их сущность.

Личностно-ориентированный подход к обучению и воспитанию включает в себя индивидуальный подход к реципиенту, но не отождествляется с ним. Важно понимать и принимать личность учащегося, уважать его права и свободы, и не только видеть в нем определенные индивидуальные способности и особенности. Это перекликается с новыми взглядами на современного педагога. Если ранее ученик понимался и принимался как объект деятельности педагога, то в настоящее время он становится субъектом совместной деятельности, причем сам должен осознавать своё развитие [1, с.42].

Переход к личностно-ориентированному  обучению и воспитанию вместе с фундаментальными знаниями должен, в первую очередь, способствовать оценке компетентности, креативности, адаптивности, мобильности, коммуникативности специалиста, акцентируя внимание на формировании способности жить в ситуациях выбора и продуктивной деятельности, профессиональной и личностной самореализации человека с гражданско-патриотическим сознанием.

В структуре ориентировочной основы  деятельности компетентностного подхода выделяются следующие элементы:

1)       предмет и способы (мыслительные, организационные, коммуникативные и др.);

2)       понятийное знание о сущности создаваемого в этой деятельности предмета или процесса;

3)       набор апробированных в собственном опыте способов деятельности;

4)       опыт выполнения этой деятельности в проблемных условиях;

5)       механизм рефлексии, проявляющийся в сообразном тестировании ситуаций с их ценностно-смысловыми установками.

В вузе формируют профессиональную компетентность. По определению А.Г.Пашкова, профессиональная компетентность представляет собой интегральную характеристику деловых и личностных качеств специалиста, отражающую не только уровень знаний, умений, навыков, опыта, достаточных для достижения целей профессиональной деятельности, но и социально-нравственную позицию личности. В понятии «профессиональная компетентность» он выделяет три аспекта – проблемно-практический, смысловой, ценностный. Профессиональная компетентность специалиста любого профиля включает социальную, коммуникативную, психологическую, информационную, экологическую, валеологическую компетентности. Социальная компетентность – это способность брать на себя ответственность и принимать решения, участвовать в совместном принятии решений, регулировать конфликты ненасильственным путем, продуктивно взаимодействовать с представителями разных этносов и религий; коммуникативная компетентность предполагает знание иностранных языков, высокий уровень культуры речи [2, с.121].

Таким образом, при личностно-ориентированном и компетентностном подходах центральным становится процесс развития личности в ходе обучения и воспитания. Именно эти подходы, применяемые в профессиональной деятельности, позволят будущим учителям создавать психологически комфортную атмосферу, в которой подрастающая личность будет чувствовать себя нужной, значимой, без чего невозможно развитие и саморазвитие ученика, формирование его  нравственных качеств.

Не вызывает сомнения перспективность системного (системно-целостного) подхода к изучению процесса гражданско-патриотического воспитания и развития личности в отличие от комплексного подхода, широко использовавшегося в 70-80 гг. прошлого века.

При системном подходе такие изучаемые явления, как формирование профессиональной компетентности будущих учителей, воспитание личности и ее нравственных качеств, обучение и воспитание студентов в условиях гуманизации и гуманитаризации образования, развитие гражданско-патриотического сознания рассматриваются во взаимосвязи и взаимодействии как целое. Такой подход позволяет обеспечить системный характер анализа педагогических фактов и явлений, выделить главные из них, определить показатели и критерии эффективности  подготовки будущего учителя к гражданско-патриотическому воспитанию молодежи.

Перевод управленческой деятельности в русло творческого поиска при прогнозировании педагогической ситуации осуществляется с помощью программного подхода в подготовке студентов к осуществлению гражданско-патриотического воспитания учащихся. Такой подход способствует построению и организации программы развития, ее реализации в процессе творческой деятельности и достижению конкретных результатов.

В процессе гражданско-патриотического воспитания студенческой молодежи учитывается также возрастной подход, поскольку юношеский период благоприятен для развития мотивационной сферы личности, формирования гражданской позиции и патриотической направленности личности в ходе мировоззренческих поисков, определения собственной позиции по отношению к своему Отечеству и мировому сообществу. Будущие учителя в процессе подготовки осознают и то, что возрастной подход по отношению к учащимся младшего школьного возраста, подросткового и ювенального возраста будет служить активному целенаправленному формированию личности и ее важнейших качеств - гражданственности и патриотизма.

По мнению В.А.Сластенина, И.Ф.Исаева и Е.Н.Шиянова, роль механизма связи между теорией и практикой выполняет аксиологический подход, который «позволяет изучать явления с точки зрения заложенных в них возможностей удовлетворения потребностей общества и решать задачи гуманизации общества» [3,с.65]. Аксиологический подход позволяет учитывать разные ценностные позиции субъектов образовательного процесса, многообразие культуры человеческого общества. На базе этого подхода формулируются различные концепции обучения и воспитания и проблемы реализации содержащихся в них идей, а также педагогических технологий в новых условиях. Данный подход создает условия для нравственного самосовершенствования будущего учителя, развития его ценностных ориентаций в формате гуманистической аксиологии, необходимой для современного патриотизма и гражданственности.

Как показал анализ различных систем образовательных ценностей, большинство ученых дифференцируют общечеловеческие, общественные (социальные) и личностные  ценности, при этом по-разному номинируют набор ценностей внутри каждого из этих блоков. Наиболее приоритетными выделяются общечеловеческие ценности. Н.Е.Щуркова, И.А.Зимняя, В.И.Загвязинский, В.А.Караковский и др. общечеловеческие ценности рассматривают в качестве базовых, отличающихся абстрактностью и равенством позиционирования по отношению друг к другу. Эти ценности служат нравственными ориентирами человеческой жизнедеятельности, так как являются идеалами, продуцированными обществом и передаваемыми из поколения в поколение.

Интерес представляет иерархизация ценностей общественного сознания, предлагаемая исследователем И.А.Зимней, которая при анализе основных трудностей в реализации  общей стратегии воспитания подчеркивает необходимость определения общенародной совокупности жизненных ценностей. Автор приводит три категории ценностей, «в основе иерархии которых лежат сквозные инварианты ее высшего плана» [4, с.157]:

  • бытийные ценности: Жизнь, Бытие, Созидание;
  • нравственные ценности (как отношение к высшей реальности): Добро, Истина, Свобода, Вера, Красота;
  • моральные ценности (как отношения между людьми): Достоинство, Честь, Долг, Ответственность, Толерантность и др.

Предложенная градация ценностей по двум категориям - нравственным и моральным – является, как мы полагаем, недостаточно четкой, размытой, поскольку дифференциация ценностей через призму «отношения к высшей реальности» и «отношения между людьми» представляется довольно спорной.

Некоторые исследователи (П.Р.Игнатенко, А.Киреев, В.Матвеев, Е.Захарова и др.) ориентируются на приоритет общественных (социальных) ценностей и фокусируют свое внимание на тех ценностях, которые, на их взгляд, способствуют формированию у подрастающего поколения ценностных отношений в определенной области (ценности гражданского общества, политические, религиозные, национальные, государственные, демократические и др.). Фундаментальной основой аксиологической системы современного гражданского общества провозглашается Свобода,  дополняемая плюрализмом, толерантностью, равенством и социальной справедливостью.

Однако на сегодняшний день отсутствует единство в иерархическом определении системы гражданских и демократических ценностей: авторами дается лишь перечень отдельных ценностей без учета степени их обобщенности. Например, Б.С.Гершунский рассматривает Свободу и Мир в качестве глобальных цивилизационных идеалов, которые могут стать «базисом грядущего всеединства человечества» [5]. Однако, как отмечает исследователь, глобальные цивилизационные идеалы носят лишь фоновый характер и способствуют интегративному взаимодействию социумов, но не личностных устремлений. В связи с этим автор включает в свою аксиологическую систему  и блок личностных ценностей, в числе которых - «полноценная жизненная самореализация личности».

В большинстве исследований личностные ценности определяются как социально-психологические образования, отражающие мировоззренческие  установки личности молодого человека.

Итак, в основу системы образовательных ценностей, на наш взгляд, должны быть положены те ценностные отношения, которые отражают отношения личности к общечеловеческим и общественным (социальным) ценностям, к демократическим идеалам гражданского общества.

В ряду общественных (социальных) ценностей мы выделяем государственные, определяющие ценностные отношения к государственным символам, Конституции Республики Казахстан, государственному языку; национальные, определяющие отношения к национальной культуре, родному языку, историческому прошлому своего народа, природе родного края; демократические ценности – экономические и политические права и свободы, демократические принципы, гражданский мир и национальное согласие и др.

Процесс формирования гражданско-патриотических ценностных ориентаций у подрастающего поколения представляется результативным лишь тогда, когда общечеловеческие, государственные, национальные и демократические ценности трансформируются  в личностные.

Особое значение эта задача имеет в системе воспитания студентов педагогических специальностей, так как им предстоит  в будущей профессиональной деятельности выступать активными носителями идей гражданственности и патриотизма в процессе работы с детьми в этом направлении.

Аксиологический подход к проблеме гражданско-патриотического воспитания способствует определению ценностно-содержательного отношения к будущей деятельности, к социальным нормам и личностным качествам студентов.  Профессиональная подготовка специалиста в вузе при этом должна осуществляться на основе гражданского самоопределения личности.

Таким образом, аксиологический подход к исследуемой нами проблеме позволяет осмыслить дальнейшее развитие системы гражданско-патриотического воспитания студенческой молодежи на основе выявления собственно гражданско-патриотических ценностей и потенциальных возможностей в содержании и организации воспитательного процесса в высшем учебном заведении.

Литература

1.Мынбаева А.К. Современное образование в фокусе новых педагогических концепций, тенденций и идей.- Алматы: Раритет, 2005.- 89 с.

2.Педагогика профессионального образования.- М.: Академия, 2004.- 368 с.

3.Сластенин В.А., Исаев И.Ф., Шиянов Е.Н. Педагогика.- М.: Академия, 2002.-576 с.

4.Зимняя И.А. Общая стратегия воспитания в российской системе XXI века: возможность и реальность// Воспитать человека: Сборник нормативно-правовых, научно-методических, организационно-практических материалов по проблемам воспитания. - М.: Вентана-Графф, 2002.- С.155-158

5.Гершунский Б.С. Концепция самореализации личности в системе обоснования ценностей и целей образования // Педагогика, №10, 2003.- С.3-7

 

Киім мәдениеті һәм ұлттық тәрбие сабақтастығы

Айдарова Гульмира Шагдарбековна- магистрант, Аскарова Жанымша – п.ғ.к., профессор, Алматы қаласы, ҚазМемҚызПУ

E-mail: gumi_1111@mail.ru, 87014496242

Қазіргі  заман талабына сай халқымыздың ұлттық мәдениеті мен рухани мұраларын тәрбие жүйесі арқылы ұрпақ санасына сіңірудің қажеттілігі де туындап жатыр. Бүгінгі таңда атқарылып  жатқан тәрбие тәрбие жұмыстары осынау талаптарды қанағаттандыра алды ма? «Адамды табиғат дүниеге әкелгенмен, оны өсіріп, тәрбиелейтін –қоғам» деген екен орыстың ұлы педагогы Белинский. Алайда, айналамыздағы бізді «тәрбиелеп жатқан қоғамға» тым еліктеп кеткен жоқпыз ба?  Неге десеңіз, біз қазір орыс, түрік, араб, өзбек секілді ұлттардың салтына, мәдениетіне тамсанып, бойымызға сіңіріп, өз салт-дәстүрімізден жиренуге айналдық. Бұл – ұлтқа қауіп. Дәл осылай кетер болсақ, ертең-ақ қазақ деген ұлт жойылып кетуі мүмкін. Өйткені, ұлт болып сақталып қалу үшін ұлттың тілі, салт-дәстүрі мызғымас берік негіз ретінде бірінші орында тұруы керек. Сондықтан өзгенікіне жөнсіз еліктемей, өзімізді ұлықтағанымыз жөн.

Кезінде атақты философ Платон қыз бала тәрбиесінің маңыздылығын былайша сипаттаған екен: «Егер ұлтыңды сақтаймын десең – қызыңды тәрбиеле, руыңды сақтаймын десең –ұлыңды тәрибеле!».

Сондай-ақ, Қазақстанда қаншама этнос өкілдері тұрады. Олар неліктен өз тілін, дінін, ділін қадірлеп, салт-дәстүрін сақтап, сонымен қатар оның деңгейін биіктетуге күресуде? Себебі, олар өз қыздарының тәрбиесіне терең мән беріп, жіті қадағалайды. Неліктен біз көшеде кездескен шешен қызын, келіншегін бірден танимыз? Ал ұйғыр қызының тәрбиесі қандай? Татар халқының қыз бала тәрбиесі ше? Кәріс халқында қалыптасқан қағида бар. Ол – кәріс қызы кімге тұрмысқа шықса да, ол өзі туған баланы міндетті түрде кәрісше тәрбиелеу керек.

Дегенмен өмір дегеніміздің өзі үздіксіз қозғалысты, өзгерісті білдіреді. «Заманың тазы болса, түлкі боп шал» дегендей, қазіргі жаһандану заманынан бөлек өмір сүре алмаймыз. Ұрпақ тәрбиесіне келгенде де ақсайтын жеріміз осы, қынжылтатын жерлері көп, әсіресе қыз балалар тәрбиесі. Жүріс-тұрысы, киім киісі мен сөз саптауына дейін сынға ілігіп жатады. Бұл қазіргі қыздардың барлығының тәрбиесі жаман деген сөз емес, алайда «бір құмалақ бір қарын майды шірітеді» деген аталы сөзді естісек, ойланып қалатынымыз тағы бар. Бұрынғы қыздарымыздың  қаймағы бұзылмаған ұяңдығы мен өркөкіректігін, нәзіктігі мен қайсарлығын, алыстан болжар даналығын қазіргі бойжеткендеріміздің бойынан іздесек таба аламыз ба? Мұндайды тек аңсарымыз ауып, армандау ғана қалды.

Ия, «Ел болам десең, бесігіңді түзе» деп Мұхтар атамыз айтқандай, халқымыз қыз балаға, оның тәрбиесіне ерекше көңіл бөлген. Қыз бала болашақ ана екені баршамызға аян болғанымен, оның ел анасы екенін ескере бермейміз. Еліміздің ел болуы сол аналарымыздың мойнындағы борыш. Дана халқымыз «Қызға қырық үйден тыю»,  «Қыз бала өріс», «Екі елді елдестірген қыз әулие» деп жатады. Бұл халқымыздың бағзы замандардан қызға қонақ ретінде қарағандығының белгісі болса керек. Сәбидің ана құрсағында жатып-ақ тәрбие беріп, одан бесік жырымен әлдилеп, кейін еркек бала атқа отыруды, шайқастың әдіс-тәсілдерін меңгеріп жатса, қыз бала  от басы, ошақ қасының мән-мағынасын түсінеді. Шаңырақты шайқалтпай, үлкенге қарсы келмеу, ұрпағының тәрбиесі жайында ойланатын шақ қыз бала үшін осы кезден басталады. От басы, ошақ қасы мен ұрпақ тәрбиесі, ел тағдыры мен өзіміз аялап өсірген қыздарымыздың қолында.

Бұл күнде сырт көзге қазақ қызы қандай? Бұл жөнінде сан түрлі пікірлер естіп жатамыз. Батысқа еліктеп, жалаңаштанып, қысқа кофтасы кіндігін жаппай, тар шалбар мықында ілініп, иығынан ішкі дүниесі көрініп қазақ қызы өркениет көшіне ілесіп кетіп барады. Келесі бір толқын етек-жеңін қымтанып, басындағы орамал бір тал шашын көрсетпей, ақ маңдай мен алма мойынды орай жауып, мұсылмандығы мен мұндалап тұр. Бұлар да жаһанданудан сақтанған сыңайлы. Бұл туралы «Қазақ қызы өз бейнесінен айырылып барады....Қазақ қызы әлеуметтік кодын жоғалтып алды» деген сыңаржақты пікірлер аз айтылып жүрген жоқ.

Осыдан біраз жыл бұрын көшеде хиджаб киген қазақ әйеліне жұртшылық таңырқай қарайтын. Ал бүгінгі күні хиджаб киген қазақ қыздарын көшеден де, қоғамдық орындардан да, мәдениет ошақтарынан да, жоғары оқу орындарынан да, тіпті мектеп қабырғасынан да кездестіретін болдық.

Жалпы ислам дінінде «Балиғатқа толған қыз бала беті мен қол-аяғынан басқа ұятты жерлерін қымтап жүрулері керек» делініпті. Дегенмен, ол халқымыздың салт-дәстүр, әдет-ғұрпына сай болуы тиіс. Діни бағытта киінудің де өз жөні бар. Намаз оқыдым, хиджаб кию парыз екен деп қап-қара болып киініп, бет-аузын тұмшалап, көлбеңдеп, өз айналасындағыларды үркітіп, шошытып жүрген бойжеткендеріміздің бар екені жасырын емес. Құранда қыз-келіншектердің киетін киімінің нақты пішімі көрсетілмеген, яғни, «тек хиджаб кию керек» деген қатып қалған қағида жоқ. Алайда нақты қай жерлерді ашық қалдыру керектігі жазылған: бет, білектен төмен екі қол, тобықтан төмен екі аяқ. Бұл – Алланың бұйрығы. Шариғат мұсылман әйелдеріне етек-жеңін жауып жүруді парыз еткен. Әрине, ол дұрыс. Бірақ өзге ұлттың салт-дәстүріне таңсықпен қарағанды қоюымыз керек.

Бұларды не үшін айтып отырмыз, адам баласынын тәрибесінің өлшемі оның киім кию мәдениетінен байқалады.  Адам баласына киім-кешек бірінші кезекте әурет болған жерлерді жабу үшін және көз зинасынан сақтану үшін қажет. Бірақ жастарымыз, жастар ғана емес кейбір жасамыстарымыз да жаһанданудың «жемін» жеп, қағынан жерініп, ұлтсыздануға ұрынып, шет елге аңсары ауып, батысқа бүйректері бұрылып жүр. Жаһанданудың жеткізген тағы бір «жетістігі» - жастарды жалаңаштануға жетелеп желіктіріп жүр. Қыздарымыз кіндігін ашып қана қоймай, кіндігіне жылтыратып сырға тағып қоятын болды.  Киімнің негізгі міндеті аты айтып тұрғандай адамды киіндіруі тиіс болса керек. Ал қыздарымызды киіндіруден гөрі шешіндіруге көбірек қызмет ететін  бұл «киімдер» бүгінгі күні  қала қыздарын қамтып қана қоймай, ауылдарды аралап кеткелі қашан?!  Жалпы адам баласында туа бітті ұят деген қасиеттің болатынын білеміз. Оның ақиқаттығына есі кірмеген баланың ұялғанын көргенде толық көзіміз жетеді. Есі кірген сайын ұят ұғымы санада сақталып, жүрекке жинақталып, адамның арлы болуына апаруы тиіс. Осы ұят деген қасиет адамды көптеген жаман қылықтарға жібермей ұстап тұратын тізгін сияқты. Бойында ұялу қасиеті жоқ адамды халқымыз «арсыз» деп қатты жазғырады. Ал пайғабарымыз (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) бір хадисінде: «Ұят пен иман егіз нәрсе, бірі кетсе екіншісі де жоқ болады» десе, басқа бір хадисте «Ұялмасаң қалағаныңды істе» дейді. Осы ұялудың бір көрінісі – адамның ұятты жерлерін жауып, дұрыс киініп жүруінен көрінеді.

Киім дегеніміз-адам денесін мүшелеп немесе тастай бүркеп тұратын жабындылар жиынтығы болып табылады. Адам мен киімді бір-бірінен бөлек қарастыруға болмайды. Сонау көне заманнан бері киім адамның тұрақты серігі болып келді. Киім-кешекті француз тілінде «костюм»- дейді. Костюм-деген сөз тұрақты сөз тіркесі болып көп елдің тілінде қалыптасып қалған.

Ф.М. Пармон пікірінше: Костюм – ол назарды адамның  негізгі бейнесі арқылы шешімін тапқан ансамбль. Киім ансамбльіне киім-кешекпен бірге аяқ киім, шаш сәнділігі, бояу аксессуарларын біріктіру арқылы белгілі эстетикалық талғам енеді.

Ал осы уақытқа дейін қыз-келіншектеріміз қалай киінген? Олардың киім киісіне тәрбие қаншалықты ықпал етті? Бүгінгі қыздарымыздан қандай ерекшелігі болды –міне сол туралы өз көзқарасымызды білдіргіміз келеді.

Қазақтардың киімдері жайлы өткен ғасырда Ш.Уәлихановтан басқа тек шет ел саяхатшылар мен ғалымдардың жазған еңбектері бар. Олардың қатарына И.И.Фальк, А.И.Левшин, П.С.Паллас, И.Г.Георги, И.Г.Андреев,  И.Казанцев және тағы басқалар жатады. [1]

Қазақы киім тарихын қазбаласақ, онда Геродот, Страбон, Н.Я.Бичурин еңбектері Орта Азия, Қазақстан жерлерінде жүргізілген археологиялық қазбалардың нәтижелерінде көп мағлұматтар береді.

Саяхатшы, этнограф, жазушы Ш. Уәлихановтың суреттеріндегі дәстүрлі киімдерді зерттеу мәнісі жайлы айту. Ол өте жақсы суретші болған. Ауыл ауылдарды аралап, қазақтың салт - дәстүрін, діни наным-сенімдерін, халықтың мінез-құлық ерекшіліктерін, аңыздарын суреттеп жазып, құнды еңбектерін қалдырған. Оған қоса Ш.Уалихановта үлкен киім жиынтығын жинаған. "Менде әйел киімдерінің толық жиынтығы болса да, мен оларды киімдерін анықтап қарай бастадым"-деп, Ш.Уалиханов барған жерінде адамдардың киген киімдерінің үлгілерін аңғарып отырғанын жазып, оларды сөзбен сипаттап, суреттеп отырған.[2]

Көшпелі салт-дәстүрімен бірге жалғасып келе жатқан қолөнер үлгісінің аса бай қазыналарының бірі – қазақтың ұлттық киімдері. Қазақтың ұлттық киімдерінен халықтың тарихы мен экономикалық, әлеуметтік және табиғи жағдайларын бейнелейтін сонау замандардан келе жатқан дәстүрлері көрсетеді.

Ол материалдық мәдениеттің жарқын көрінісі, тамырын тереңге жайған қолданбалы өнердің сарқылмас қазынасы, қазіргі сән өнерінің шеберлігін тамсандырар құпия сырларға толы бай сандығы. Әр киімнің тек өзіне ғана тән ерекшеліктері бар.

Онда халықтың этикалық-эстетикалық талғамы мен рухани өзгешеліктері, кешегі, бүгінгі өмір салты мен әлеуметтік қатынастары, киіну дәстүріндегі халық мәдениетінің өнегелі үлгісі, парасатты тәлім-тәрбиесі сақталған. Ұлттық киімдердің ішінде ерекше әсемдігімен дараланатыны – қыздарға арналған киімдер.

«Гүл өссе – жердің көркі, қыз өссе – елдің көркі» дегендей, табиғаттың ажары жер бетіндегі құлпырып өскен гүлмен кірсе, ел сәні, елдің көркі қырмызы қыздармен шырайланатыны шындық. «Қыз кеткен соң ауылдан қызық кетті» деп айтылатын халық сөзінің жаны бар. Сондықтан да халқымыздың қыз балаға деген құрметі ежелден ерекше болған. «Қыз баланы төрге отырғыз, төреңдей күт» дейтін халық қыздарын бақыт құсына балап, әлпештеп, аялап өсірген.  Арудың ажары мен ақылын, әдебі мен инабатын арқау еткен дүниелер қазақ қыздарының киген киімдерінде де қоса көрініс береді.

Сұлу да сымбатты қыздардың киген киімдері тал бойына жарасып, дараланған тұлға болып көрінуінің өзі көрер көзді қуантып, адам жанын жадыратады. Осындай әдемі көріністі көріп өскен жігіт те дөрекіліктен аулақ болады.

Он алты жасқа дейінгі қыздардың көйлегі тобыққа шейін екі-үш  бүрмелі болған. Кеудесі жырық, қайырма жаға, алтын түстес жасыл реңді қытай жібегінен тігілген көйлек осының үлгісі болып табылады. Жеңі ұзын, жеңінің қайырмасында ұсақ желбірлі қатпарлар бар. Қыздар көйлектің үстінен қысқа қамзол киген. Мысалы, қамзолдың өңірлері дөңгеленіп, қара түсті жартылай жүнді матадан тігілген, алдыңғы жақ бөлігі зооморфты, өсімдіктектес өрнектерді жасыл, сары, қызыл түсті жіптермен иректей отырып тіккен. Қыздардың сәнділігін маржан және қызыл сары түсті асыл тастармен көз салынған әдемі сырғалар, нақышталған жұқа білезікті күміс әшекейлер  толықтырған. Олардың омырауында моншақ, теңгелерден құрастырылған моншақ, жылтырақ түймелер мен қапсырмалар болған. Басқа киетін дөңгелек, жайпақ, күмбез тәрізді, бесқиық сияқты әртүрлі формадағы  кішкене тақиялар теңгемен, моншақпен әшекейленіп, өрнектермен кестеленіп төбесіне үкі қадалған. Бұл әшекейлердің мәні тек сәндеу үшін емес, қазақ халқы оларда қандайда бір магиялық күш бар екеніне сенген, ол жаман тіл-көздерден сақтап қорғайды деп түсінген. Бойжеткен қыздардың көйлектері өкшесіне дейінгі ұзындықпен ерекшеленеді, өңірді міндетті түрде тағумен қатар сәнді желбіршекті болған. Қамзолдары бай, ұзын нұсқалы, белі жіңішкеріп, қымбат ауыр маталардан тігіліп, күміс қапсырма, түймелер қадалады. Ересек қыздарға қарағанда бойжеткендердің әшекей жиынтығы бай көркемделді. Олар кеудеге ауыр әшекей «Алқа» немесе «Өңіржиек», ірі сырғалар, жуан білезіктер және жүзік таққан. Бұрымдарына сыңғырлайтын «шолпы» немесе «шашбау» тақты. Тұрмысқа шықаннан соң басына жаңа әлеуметтік жағдайын айқындайтын бас киім киеді. Бұл бас киімдерді найман мен керей рулары  кимешек немесе жаулық деп атаған. Кимешектер бұл кезеңде түрлі-түсті кестелермен, моншақтармен әшекейленіп киімді көркемдесе, жас ерекшелігіне қарай оның сәнділігі қарапайымдала бастайды. Мұражай қорынан кимешектің көп түрін және әр алуан пішімін көруге болады.  Олардың барлығы бет пішіміне ойық тілік жасалып, ақ түсті мақта матадан тікбұрышты етіп тіккен. Олар тек басты ғана жауып тұрмай, мойынды, иықты жауып, арқа арқылы белге дейін түсіп тұрады. Жас келіншектің кимешегінің бетінің айналасы жіңішке зерленген жіппен кестеленіп, түрлі-түсті ою-өрнекпен өрнектеледі. Кимешек жиегін астарлайды, кимешектің иектеп айнала маңдайын жауып тұратын екі жағын «шықшыт» дейді. Қазақтарда ерте кезде әйелдер бас киімінің қасаба, сұлама, жаулық сияқты түрлерін киген. Кимешек пен ақ жаулық әйел аналарды ардақты етіп көрсеткен. Олардың ақ түсті болуы жайдан жай емес, ақ түс-ақтықты, пәктікті, тазалықты білдірген.[2]

Киімнің ұлттық дәстүрдегі басты мәдени құндылықтарына-қазақ елінің болмысы мен дүниетанымы, атадан балаға мирас болып келе жатқан рухани мұралары, дәстүр жалғастығы, көркемдік, ұлттық талғампаздығы жатады.

Қазіргі киім үлгілері арқылы ұлттық дәстүрдің сақталу мәдениеті заман талабына сай туындап отырған мәселе.

Қазіргі ұлттық дәстүрдегі киім сипаты қазақ халқының тұрмыс-тіршілік қажеттілігінде өз маңызын жоя қойған жоқ. Ұлттық киім үлгілері халықтың салт-дәстүрімен біте қайнасып келе жатқан қазақтың рухани болмысы мен мәдени талғампаздығын танытатын ерекше бір құбылысы ретінде көрініс тапқан. Оны естен шығару,  ұмыту мүмкiн емес, ендеше оны қайта жаңғырту бүгiнгi таңда ұлттық мәдениетте алатын орнын айқындау өмірге iс жүзiнде енгiзу аса қажет.

Дей тұрғанмен, бүгінгі таңда ұлттық киімді зерттейтін, тігетін, жаңартатын ғылыми орталықтар да жоқ емес.Әсіресе еліміздің беделін халықаралық деңгейде көтеріп, ұлттық киімдерімізді әлемге танытып жүрген  «СЫМБАТ» сән Академиясы мен «ЕРКЕ НҰР» фирмасында тігілетін ұлттық киімдерді халықтық сұранысқа ие боп жүргендігі көңіл қуантады. Алайда, халқымыздың ұлттық дәстүрі негізінде киілетін ұлттық киімдеріміздің толыққанды сақталып, ұрпақтан-ұрпаққа еш сынын бұзбай жеткізілуіне, жауапкершілігі мол мәселені шешуде бұл кәсіпорындардың атқарып жүрген жұмыстары жеткілікті роль атқармайды. Сондықтан да ЖОО-да,әсіресе, «Кәсіптік білім» мамандығы аясына «Ұлттық киімдер» деген пән енгізілсе деген ұсынысымыз бар.Себебі, біріншіден, бүгінгі тұрмыстағы ұлттық киімнің алар орны ерекше десек, осы пән арқылы ұлттық киім үлгілеріне сүйене отырып, сәндік, тұрмыстық, күнделікті киетін киім тігуіне жақсы мүмкіндік болар еді. Әрине адамның қоршаған ортасы бір орында тұрмайтындығы анық. Уақыт озған сайын адам да өз ортасын қалыптастырумен қатар киімін де өзгертіп, тұрмысын жаңартып отырады. Сонымен бірге қазақтың дәстүрлі киімінің тарихи орны бір бөлек, тұрмыстық орны бір бөлек болуы шарт. Сондықтан да дәстүрлі киім үлгілеріне сүйене отырып, бүгінгі уақыт сұранысына сай, жаңаша киім үлгілерін жасап, тігу қажеттілігі туындауда. Екіншіден, ұлттық негізде пән өтілетін болса, студенттердің бойына ұлттық құндылықтар мен тәрбиенің даруына, қалыптасуына бірден-бір себеп болар еді. Ал, үшіншіден, еліміздің болашағы жастар екендігін ескерсек, еліміздің әр аймағында ЖОО-ның студенттері ұлттық киімді зерттеп, тануы, оның сақталуына, келер ғасырларға да қанат жайып жетуіне септігін тигізсе, бір жағынан сенімімізге кепіл болар еді.

Сондай-ақ халқымыз ерте кезден-ақ қалыңдықтың киімін әр жыл мезгілдеріне сай даярлап тігіп отырған. Қыстың күндері үйлену салтанатында қалыңдық сыртына «көк тон» деп аталатын құндыз терісінен қапталған, парша маталардан жасалған ішік тон кисе, күз және көктем айларында шұға, барқыт, парша секілді қымбат әрі мықты мақтадан тігілген шапан, бешпент, қамзол  киген.

Ал қалыңдықтың бүгінгі киімі қандай? Әдетте, осы уақытқа дейін үйлену тойларында қалыңдық киімі тек бір үлгіде яғни қай мезгіл болмасын, ақ көйлекпен шығатынын көріп жүрміз. Тек оқта-текте үйлену тойларында мүмкіндігі барлар ғана ұлттық киімдерін киеді. Осындай жағдайларды ескере отырып, қалыңдық киімінің тігілу шеңбері кеңейсе деген ұсынысымызды айтқымыз келеді.

Қорыта келгенде, ұлттық киім тарихын тереңдете оқыту, олардың үлгілерін көшіріп салу, ұлттық киімнің пішінін, құрылымын, реттілігін, сәйкестілігін ескерумен қатар талдау жасай отырып, оның тігілуіне білім беру жүйесінде қарастырылса, студенттердің біліктілігін арттырып, шығармашылық қабілетін шыңдауда, ертеңгі күнде кәсіби маман болып шығуына зор кепіл болар еді. Қазіргі таңда қыз балалардың мұсылмандық әдепке сай жүрудің қажеттілігін ғылымда  дәлелденген мынадай нақтылы деректер дәлелдейді:

Ашық-шашық киінген әйелдер көркімен ер-азаматтарды еліктіріп, құмарлықтарын оятып қана қоймайды, ол өзіне де қатер төндіреді.

Біріншіден, ғылыми дәлелденгендей, «көз тию» деп аталатын пәлекеттен аман қалу мүмкін емес. Әрине, «көзі өткіш» адамдар сирек кездеседі. Бірақ, бүгінгі ғылым анықтағандай, әсіресе ер адамдардың тесіле қараған көзң өте зиянды екен.  Сөйтіп, бұл дүниеде түрлі дертке ұшырайды, жолы, бағы байланады....

Екіншіден, ер адамдар көбіне көктен, әйелдер жерден қуат алады. Сондықтан да болар, әйелдің шашы магнит тәрізді ауадағы қажет емес кір, лас қуатты жинағыш келеді. Бұл да болса, оның бас ауруына ұшырауына ықпал етеді.

Үшіншіден, ашық-шашық жүрген әйел көктен өзіне керек емес қуат алады. Сөйтіп. онда еркектерге тән тестостерон гармоны пайда болады, нәтижесінде ағзаның гармональды бұзылуы етек алып, жыныс органдарындағы қатерлі ісік, т.б. ауруларға жол береді. Ал баланың бітуі мен тууына аса қажет әйелге тән экстрогенос гармондарының керекті мөлшерде қалыптасуына ықпал ететін – жерден келетін қуат ұзын, кең көйлек арқылы әйел денесіне молынан, еркін өтеді. Тар шалбар бұл процеске кедергі жасайды. [3]

Осы қуаттар үйлеспеуінен қоғамда түрлі ауытқушылықтар болуы мүмкін. Ал біздің ұлттық киімдеріміз сол мұсылмандық әдепке әбден лайық бірден бір киім үлгісі деп нық сеніммен айта аламыз.

Әйел-аналарымыз сондай сапалы тәрбиені бойына сіңіріп, иманды, көзі ашық, көкірегі ояу болғандықтан,  дүниеге ата жолын қуатын текті де сапалы ұрпақ әкеле алды. Қазақтың ошағына ие болып, түтінінің түзу ұшуына ықпал етті. Қазақтың атпал азаматының босағасына бақ болып қонып, қазақ елінің шаңырағын шайқалтпай, керегесінің кең, іргесінің берік болуына кепілдік болған осынау қыз-келіншектеріміздің басты орында киіну мәдениеті, жүріс-тұрысы, қызға тән ибалы мінезі –бәрі-бәрі тек қана тәрбиеден таралған құнды қасиеттері.

Біз егер ұлттың болашағын ойлайтын болсақ, ең бірінші кезекте қыз баланың тәрбиесіне терең мән беруіміз шарт. Дәл бүгінгі күні Қазақстандағы ең көкейтесті мәселелердің бірі де, бірегейі де осы! Ұлт ретінде сақталып қалуымыз – әйел затының тәрбиесіне тікелей байланысты екендігін жадымыздан шығармайық!

Пайдаланылған әдебиеттер:

  1. Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнерi. Алматы, «Қазақстан»,1995.[40-61]
  2. Ө.Жәнiбеков Қазақ киiмi. Альбом. Алматы, «Өнер», 1996.[36-55]
  3. С.Қоңырбаева. Отбасы: бала мен ата-ана. Алматы, 2006.[9-13]
 

Жұмабек Тәшенов – қоғам және мемлекет қайраткері

Садирова Ж., г. Астана, ereke_0283@mail.ru

ХХІ ғасыр - әлемдік мәдениет пен ғылым-білім сарапқа салынып, бәсекеге кеңінен жол ашатын, шарты қатаң болса да, тер төккенге берері мол ғасыр болмақ. Әуелден бетке алған темірқазығымыздан жаңылмай, ағыны қатты сел секілді жаһандануға жұтылып кетпей елдігімізді мұқият сақтасақ, мемлекетімізге абырой. Ал оң бағыт түземей, оңаша отауда томаға-тұйық қалсақ, бұл құдды тасқынға жұтылумен бірдей.

«Өткеніне көз жібермей, болашағыңды болжай алмайсың» деген халқымыздың аталы сөзі қазіргі заманға арнап айтылған сияқты. Себебі, халқымыздың өткен тарихына, сол тарихта аты қалған заңғар да асқар таудай алып тұлғаларымыз жайлы зерттеулер жүргізу біздің парызымыз. Тарихыңды өзің ғана танып қоймай, оны басқаларға таныту – абыройлы істердің бірі.

Қазір кеңестік – тоталитарлық режим кезеңінде жазықсыз жазаланған, өз өмірлерін тәуелсіздік жолына құрбан еткен алаштың аяулы азаматтарының есімдері қайта оралып, олардың басынан кешкендері кеңінен айтылып, дұрыс және әділ бағаларын алуда. Мұны өте орынды және келешек ұрпақ үшін үлкен маңызы бар шаруа деп есептеген жөн. Данышпан Абай бабамыз: «Өлді деуге сыя ма, ойлаңдаршы, Өлмейтұғын артына сөз қалдырған», - дейді. Бұл ақиқатқа қарсы кім дау айта алады?! Өлмейтұғын сөзімен ғана емес, өлмейтұғын ісі арқылы да кейінгілерге ізгі есімін қалдырып кеткен ғазиз жандар да аз емес.

Республика басшылығында болғандардың ел арасында, қарапайым халық аузында алатын бағасы, әрине, бірдей емес. Мемлекет басқару, ел тұтқасын ұстау - азабы мол, жауапкершілігі зор тірлік. Бұған, ең алдымен, парасаттылық, шыдамдылық пен табандылық қажет. Қоғам өмірінде кездесетін сан қилы құбылыстарға терең үңіліп, дәлме-дәл талдау жасау, адамдардың мұң-мұқтажына, талап-тілегіне сергек қарап, әрбір маңызды істі шешуде зеректік пен алғырлық, өткір өжеттік таныту - нағыз басшыға ғана лайық қасиет. Осындай ұлтжанды, қайсар басшылардың бірі де бірегейі, қазір де аты ұмытыла бастаған, аса көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері, Қазақ КСРО Жоғарғы Кеңесінің Төрағасы, кейіннен Республика Министрлер Кеңесінің Төрағасы болған - Жұмабек Ахметұлы Тәшенев еді.

Қандай алмағайып заман болмасын, туған еліне тірек болып, бағыт-бағдар көрсеткен ұлы тұлғалардың жөні бөлек. Міне, осындай ұлы тұлғаларымыздың бірі – Жұмабек Тәшенев. Жұмабек Тәшеневтің тарих алдындағы, туған халқының алдындағы үлкен бір ерлігі деп Қазақстанның бес облысын Ресейге беруден аман алып қалуын атауға болады.  Нағыз патриот Ж.А.Тәшенев Қазақстан жерінің аумақтық тұтастығын сақтай білген. Оны халықта «Кісендеулі жолбарыс» деп атап кеткен.[1,140]

Ж.Тәшеневтің өскен ортасы, өткен өмір жолы, атқарған істері жан-жақты және терең зерттеулерді қажет етеді. Үнемі есте болатын бір жайт: сол кездегі партия және үкімет құжаттарында, кейбір адамдардың естеліктерінде Жұмабек Ахметұлын қаралап, күйе жағу басым болса, туған елі оны өзінің жанашыры, дарынды басшысы деп біледі. Осындай бір-біріне қайшы пікірлерден, көзқарастардан шындықты анықтап, ақиқатын айту, сіңірген еңбегінің әділ бағасын беру, әрине, болашақ зерттеушілердің абыройлы міндеті болса керек. Бірақ әлі де Тәшеневтің кім бол­ға­нын, оның өз ұлты үшін, ұр­пағы үшін отқа да, суға да түсіп, ұлан-ғайыр қызмет атқарғанын білмей­тін адамдардың көп екені де өкінішті-ақ.

Жұмабек Ахметұлы Тәшенев 1915 жылы 20 наурызда Ақмола облысының Аршалы ауданындағы Александровка селосында дүниеге келген (бұрынғы Целиноград облысы, Вишнев ауданы, Бабатай ауылы /Танакөл/). 1940 жылдан КОКП-ның мүшесі, жоғары білімді, экономика ғылымдарының кандидаты. Еңбек жолын 1934 жылдан бастады.[2, 295] Ол кісі қоғам ісіне өте берілген, өзіне тапсырылған жұмысқа деген жауапкершілігі өте жоғары адам болған. Елім, жерім деп өмір сүріп, халқына жақсылық жасаудан жанын аямаған. Қандай мәселеге болсын әділдікпен қарап, белсеніп шығып, өзіндік көзқарасын батыл қорғаған. Үлкен жиындарда пікірін ашық айтатын, өзгенің де жасқанбай сөйлеуін қалағанын көзкөргендер әлі күнге дейін айтып келеді.

Бұрынғы патшалық Ресей де, кейінгі Кеңестер Одағы да дағдылы отаршылдық саясатты жүргізіп, қазақ халқының зиялы азаматтарын орынсыз кінәлап, қажет болса жазықсыз жала жауып, түрмеге қамап, Сібірге жер аударып, қуғын-сүргінге салғаны баршаға мәлім. Ондағы мақсат: беделі бар, сөзі өтімді, ел намысын қорғай алатындарды елден аластап, көзін жою, қалғандарын қорадағы қой сияқты айдауына жүретін, дегеніне көнетін, қарсы сөйлемейтін, бас сауғалап күн көретін күйге түсіру болатын. Өйткені көлеңкесінен қорқып, бұғып отырған жұрт, әрине, жалпы елдің қамын ойлаудың орнына тек отбасының амандығын тілейтіні ерте заманнан белгілі ғой. Сонда ғана қазақтарды орыстандыру саясаты тез іске асатынын, олардың ұлан-байтақ жері мен өлшеусіз байлықтарын сүліктей соруға толық жағдай жасалатынын отаршылар жақсы білетін.

Шала сауатты, мінезі әпербақан Хрущев сияқтыларға тұлғасы биік, ұйымдастырушылық қабілеті зор, жан-жақты және терең білім иесі, ойындағысын тайсалмай айта алатын, турашыл Жұмабек Ахметұлының ұнамауы заңды ұғым. Жоғарыда айтқандай, біреудің сөзіне ермейтін, орынды пікір таластырудан қашпайтын басшыдан отаршылдар тезірек құтылуға тырысты. Айтуға тұрарлық кінә таба алмаған соң олар жала жауып, қаралауға дейін барды. Айтқанымыз дәлелді болу үшін Д.А.Қонаевтың "Сталиннен Горбачевқа дейін" деп аталатын кітабына жүгінейік. Онда Хрущевтің мынадай сөздері келтірілген: "Тәшеневтің үстінен арыз көп, оларды тексергенде дұрыстығы анықталды. Министрлер Кеңесінің Төрағасы болу оған ауыр жұмыс, сондықтан төменгі қызмет беріңдер". Арыздардың көп болуына оның басқалармен сыйыспайтыны, мінезінің шыдамсыздығы, жеке басының менмендігі себеп болды делінген.[3, 210-211]

Академик Б.Ермаханов “Сіз бізге қарсы емессіз, сіз өз күйіңізді күйт­­тейсіз” деген мақаласында мынадай тәм­сіл келті­реді: ғұндар­дың ұлы мем­лекетінің іргесін қа­лау­шы Модэге (б.д. д. 209 ж.) дұшпан­дар келіп, одан сәйгүлік арғымағын беруді талап етіп, сонан соң қағанның аса сүйік­ті әйел­де­рінің біреуін алып кетуін емеурінмен білдіреді, ол сұраған­дарын береді. Ал олар жер­дің бір бөлігін алғысы келгенде, ол ашу­ға булығып: “Жер – мемле­кет­тің тұғыры, оны қалай беремін?”, – дейді. Ол өзіне жерді беру жөнінде кеңес айтқандардың бәрінің баста­рын шауып, жау­ларға тарпа бас салып, олар­ды талқан­даған. Одан әрі мақала авторы мына жәйтке назар аударта­ды: “... 60-шы жылдардың бас кезінде Н. Хру­щев Қазақ­стан­ның бес об­лысы кірген «Тың өлкесі» деп аталатын құры­лым арқылы өлкені тікелей орталыққа ба­ғын­дырып, іс жүзінде қазақ жерін күштеп бөлшектеуге жан­та­ла­са ұмтылған кезде республи­каның аумақтық тұтастығына ай­тарлықтай қатер төнген еді. Бағы­мызға қарай, осы сәтте Хрущевтің буынсыз жерге пышақ салған ұсы­нысына өжет басшы – Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің Төрағасы Ж. Тәшенев батыл қарсы шықты. Ақыры Одақ басшысының бұл даурықпа дәме­гөйлік пиғылы жүзеге аспай қалды. Украинаға сый-сияпат ретінде бе­ріл­ген Қы­рым­ның ащы сабағының мысалын­да Ж.Тәшеневтің тегеурін танытқан теңдесі жоқ ерлігін лайық­ты баға­лауымыз ләзім десек те, өкінішке қарай, кезінде оның есімі өзі сіңір­ген еңбегіне сай бағасын алмады”. [4]

Д. Қонаев кейін өзінің “Өтті дәу­рен осылай” атты естелік кіта­бында Ж.Тәшеневті республиканың тіз­гінді басшылық қызметінен тізеге басып шеттете отырып, Н. Хру­щев­тің айтқанына көніп, айдауымен жүруге мәжбүр болғанын, ақыры 1960 жылдың желтоқсан айында көсемнің көкейкесті көксеген ойы­на – Тың өлкесін ұйымдас­тыруға лажсыздан көмектескенін мой­ын­дайды, өйткені “...оған қарсы тұру мүмкін емес болатын, сөйтіп, республикада Батыс Қазақ­стан және Оңтүстік Қазақстан өлкелері құрылды. Шығыс Қазақ­стан өлкесі туралы ұсыныс дайындалып жатты … Істің қалай, қайда ауып бара жатқанын кейінірек түсіндім. Дәл осы тұста құрамына Өзбек­стан, Тәжікстан, Түркіменстан, Қыр­ғыз­стан және Қазақстан­ның Шым­кент облысы басшылары енген Орта Азия бю­росы құрылды. Хру­щевтің күллі жы­мыс­қы ойы осыдан кейін тайға таңба бас­қандай айқын болып еді. Ол бола­шақ­та рес­пуб­лика ара­сындағы шекараларды жою жө­нін­дегі өз идея­сын қалайда тезірек жүзеге асырмақ”, [5, 235]– деп жаз­ды.

Мұны алдын ала аңдай білген Ж. Тәше­нев әпербақан басшы Н. Хрущев айла-шарғысының аласапы­ран ағы­сына ашық қарсы шы­ғып, толағай тосқауыл болып, соң­ғы­сының жеккөрушілігі мен қу­ғын-сүргінінің  құрбанына айналды.

Жұмабек Ахметұлы Республика басшылығында болған 6 жылда Қазақстанның экономикасы мен мәдениеті қарыштап алға басты. Оны мынадай деректермен дәлелдеуге болады. Осы жылдары электрэнергия қуатын өндіру - 2 есе, мұнай өндіру - 1,6 есе, көмір қазу - 2 есе, цемент шығару - 15 есе, мақта және мата өнімдері -
5 есе, тоқыма сырт киім шығару - 3 есе, минералды тыңайтқыштар өндіру - 2 есе, аяқ киім тігу - 4 есе, мал майын шығару - 1,4 есе, өсімдік майын шығару - 2 есе өскенін ескерсек, өнеркәсіп салаларының жоғары қарқынмен дамығанын көруге болады.

Сол жылдары тың игеруге байланысты егістік жерлердің көлемі 6 миллионнан 22 миллион гектарға жетті. Ірі қара мал саны 5,5 миллион, қой мен ешкі 28,5 миллион басқа дейін өсті. Сондықтан Тәшенев Республикаға басшылық еткен кезде ауыл шаруашылығының құлап, құрдымға кетті деп айтуға ешбір дәлелді негіз жоқ.

Халық шаруашылығында 125 мың жоғары білімді, 215 мың орта білімді мамандар қызмет етті. Бес жылда 269 мың пәтер салынып, 2,4 миллион адам жаңа тұрғын үйлерге көшті. Халықтың тұрмыстық және мәдени қажеттерін өтейтін көптеген кәсіпорындар мен мекемелер іске қосылды. 6140 кітапхана, 5140 клуб, 4777 киноқондырғылар, 25 мұражай, 19 облыстық театрлар жұмыс істеп тұрды. [6] Сөйтіп, халықтың әлеуметтік жағдайы, тұрмыс мәдениеті айтарлықтай жақсарды.

Тың игерудегі Қазақстан халқының, оның ішінде, Тәшеневтің ерекше еңбегін қазақ жерін бөлшектеуге құлшына кіріскен Н.С.Хрущевтің өзі де «тың және тыңайған жерлерді игерудің көшбасшысы, әрі инициаторы Ж.А.Тәшенев» деп, Алматыда 1954 жылы болған тың игерушілердің слетінде мойындаған.

Осыдан екі жыл бұрын Ақ­мола облысындағы Аршалының бір топ тұрғындары “Вперед” газетінің бетінде есімі әмбеге әйгілі қоғам қай­раткері – жер­лес­терінің құрме­тіне осы мекен­нің орталық көше­сіне оның есімін беру жөнінде әң­гіме бол­ғанда топ-тобымен төңте­рістік танытып, кереғар пікірлер біл­дірген. Олар оны есте қалар еш­теңе де істеген жоқ, Вишневкада (қала үлгісіндегі Аршалы кентінің бұрынғы атауы) бірде-бір құрылыс салынған жоқ десті.

Шынында, өзі туып-өс­кен өлкесінің өркендеуіне Ж.Тә­шеневтің қосқан үлесі жайында бүгінгі күн тұрғысынан төрелікке жүгіну қиын да қи­сын­сыз. Оның үстіне Виш­нев аудандық атқару комитетінің хатшысы болып 1936-1938 жыл­дары жұмыс істеген Ж.Тәшеневтің не істеп, нені салғаны кімнің есінде қалды. Тіпті оның өмірбаяндық де­рек­терінде осы қызметі де көр­сетілмеген.

Сонда қалай, 27 жыл бойы қабілетті ұйымдастырушы, дарынды басшы болып саналған, бірнеше облыстарда, республика көлемінде көптеген кісілермен тіл табысып, жемісті қызмет еткен адам бір жыл ішіңде күрт өзгеріп, әрі шыдамсыз, әрі басқалармен сыйыспайтын бола қалуы, менмендігі мен тәкаппар мінезі шындыққа үйлесе ме? Егер шыңдықты айтар болсақ, мәселе Жұмабек Тәшеневтің мінезіне немесе іскерлік қабілетіне байланысты болмай, сол кезде КОКП мен Кеңес үкіметін бір өзі басқарған Хрущевтің зұлымдығы мен отаршылдық саясатында екені айдан анық.

Ақырында орнынан алып, Оңтүстік Қазақстан облыстық атқару комитеті төрағасының орынбасарына дейін төмендетті. [7] Елі үшін қызмет жасап дағдыланған Жұмекең лауазымым төмендеді деп қайғырған жоқ, керісінше, жатпай-тұрмай осы қызметте 14 жыл болып, облыстың өркендеуіне айтарлықтай үлес қосты. Жасы келіп, зейнеткерлікке шыққасын да қарап отырмай, ғылыми жұмыстармен айналысты, қаракөл елтірісінің сапасын жақсарту мәселелеріне араласты.

Коммунистік партия мен Хрущев жамандады деп, отаршылдар жаратпады деп өзіміздің ұлтжанды азаматқа күйе жаға берудің ендігі жерде реті жоқ. Оның орнына жазықсыз жағылған жаладан, орынсыз тағылған күнәдан арашалап алып, елі үшін, халқы үшін саналы өмірін аямаған қажырлы қайраткерді, қазақ даласының жарық жұлдыздарының бірін отаршылдық саясатқа қарсы тұра білген дарынды басшыны әрдайым есте ұстап, тындырған істері мен сіңірген еңбегін елге кеңінен таратып, өнегелі өмірін келешек ұрпаққа үлгі еткеніміз абзал.

Қорытындылай келе, Жұмабек Тәшенев несімен қымбат, бізге ұлы тұлғадан не керек, не аламыз? – деген ой туады.

Біріншіден, Жұмабек Тәшенев қазақ елінде елдің тұтастығын сақтауға талпынған, жер мәселесі жайлы көп жұмыс атқарған, осы жолда күреске шыққан қайраткер.

Екіншіден, ол жалаң насихат, үгіт жүргізіп қана қоймай, ел ішіндегі басқару сатысындағы алауыздықты дұрыс бағалай отырып, осындай осал тұста жұдырықтай бірігіп жер тұтастығын сақтауға шақырып, Н. Хрущевтің солақай саясатына қарсы шығады.

Үшіншіден, Жұмабек Тәшенев шынында кім болған? Бұл сұраққа халқымызды білімділікке, мәдениетке тәрбиелеуге, сонымен қатар еңбек етуге, қазақтың жері үшін күресті деп жауап берер едім.

Сонымен, Тәшенев нар тұлға ғана емес, үлкен қайраткер, халқының болашағы үшін тайталасқан ұлы күрескер де бола білген демекпін.  Халқымызда «Қазақта адал ұл туса, елге жарық күн туар, жауға қара күн туар»  деген аталы сөз – мақалы бар. Сол айтқандай, «елім», «жерім» деп өмір сүрген бабаларымыздың армандаған мақсаттарына, тәуелсіздігіне қайта ие болған Қазақстанда оған арнап толағай  сый – құрмет көрсету әбден орынды.

Халық тарихының, ел тағдырының қадау-қадау кезеңдері өзінің маңдайалды бір туар азаматтарының есімдерімен ерекшеленіп отыратыны қашаннан-ақ белгілі. Кеңестік замандағы тоталитарлық жүйенің биік лауазымына ие болса да өз ұлтының мүддесін әсте естен шығармаған, халқының сілтесе семсері, қорғанса қалқаны бола алған ұлтжанды, қайсар азаматы Жұмабек Тәшенев сондай тұлғалардың бірі.

Төл тарихымыздан мәлім республика басшылығында болғандардың бәрі ел арасында, халық аузында бірдей бағаға ие бола бермеген. Олардың кейбіреулері көзі тірісінде мақталып жатса, енді біреулері бақи дүниеге аттанған шынайы бағасын алып отырған.

Мемлекет басқару, ел тұтқасын ұстау азабы мол, жауапкершілігі зор кәсіп. Ел басқаруға қаншама шымырлық, шыдамдылық қажет екендігі белгілі. Қоғам өмірінде кездесетін сан қилы, сан салалы құбылыстарға терең үңіліп, дәлме-дәл талдау жасау, тұрғындардың мұң-мұқтажын ескеріп, талап-тілегіне сергек қарап, әрбір маңызды істі шешуде зеректік пен алғырлық, өткір өжеттілік таныту - нағыз басшыға лайық қасиет. Қайраткер үшін халық мүддесі, оның тарихы, тағдыры ең басты, өзекті мәселе. Сондай ұлт мүддесін қара басының қамынан жоғары қоя білген азамат - Жұмабек Ахметұлы Тәшенев еді.

Жұмабек Ахметұлы көзі тірісінде ел аузында есімі аңызға айналған, қарапайым халықтан жоғары баға алған абзал азамат. Сондықтан да оның есімі оқшау аталады. Өз заманының ірі тұлғасы туралы кейінгі жылдары естеліктер жазылып, қайраткер жайында айтыла бастады. Мұның өзі құптарлық жайт, өйткені ел басқарған адамдардың өмірі мен қызметін танып, терең зерттеудің маңызы зор.

"Сүйер ұлың болса, сен сүй" деп ұлы Абай айтқандай, өскелең ұрпақты өткен ғасырлардың әйгілі батырлары сияқты, бірақ бейбіт күнде бейбіт күрес тәсілімен отаршылдық жүйеден жеріміздің тұтастығын қорғап  қалған  азаматтық  ісін  жас  буынға танытсақ,   қазақтың Ж.Тәшенев сияқты  біртуар     қайраткеріне деген  құрмет  пен  мақтаныш  сезімдерін қалыптастырамыз.

«Ағаштың нәндігі кескенде білінеді» деген сөз бар. Жыл өткен сайын ол кісінің рухы да тұлғаланып, жұртқа істеген жақсылықтары, халық үшін істеген игі істері әр қырынан көрініп, ашыла бермек.

Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев  “Қазақстан – 2030” стратегиясында былай деп атап көрсетті: “Бостандық пен тәуелсіздікті жеңіп алу жеткіліксіз, оны табанды  түрде қорғап, нығайтып, ұрпақтарға қалдыру қажет. Біздің ұрпақ еңсере алмай, өздеріне қалдырған ауыртпалықтар, қиыншылықтар мен проблемалар үшін болашақ ұрпақ кешірер. Егер біз өз мемлекетімізден айрылып, егемендігіміздің стратегиялық негіздерін, өз жерлеріміз бен ресурстарымызды қолымыздан шығарып алсақ, бізге кешірім жоқ. [10, 35]  Осы ұлағатты да ұтымды сөздер халқымыздың аяулы перзентінің, біздің жерлесіміздің елі мен жері үшін жасаған жанкешті ерлігімен үндесіп те, үйлесіп жатқан жоқ па?!

Сондықтан да бүгінгі және келешектегі ұрпақтарымыз Жұмабек  Ахметұлы Тәшеневті  ұмытпауы тиіс.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Ж. Сүлеймен. Жұмабек Тәшенев// Жұмабек Тәшенев туралы естеліктер-

Алматы, «Білім» баспасы, 2005.

2. Саян Тәшенев, Ұлықпан Бәшен, Әштар Жолдасов, Керімбек Сыздықов,

Жолдыбай Базаров. Халықтың қайсар перзенті// Жұмабек Тәшенев

туралы естеліктер – Алматы, «Жазушы», 2005.                                               

3.  Қонаев Д."Ақиқаттан аттауға болмайды". Естелік-эссе. Алматы,

"Санат". 1994.

4. “Ка­захстан­ская правда” газеті, 1995 ж. 15 ақпан

5. «Өтті дәурен осылай» кітабы, Алматы, 1992 жыл.

6. Кенжебаев С. «Бәрі құрбан атамекен жолында// Егемен Қазақстан,1995.

7. www.google.kz – «Астананы тану»

8.  «Шымкент келбеті», №46 (277), 1995 ж. 10 қараша

9. Көлбаев Т. Сілтесең семсер, қорғансаң қалқан болған// Қазақстан –заман.

10. “Ел Прези­дентінің Қа­зақстан халқына Жолдауы” кіта­бынан, Алматы,

“Білім” баспа­сы, 1997 жыл.

 

Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық потенциалын дамыту

Құтыбаева Әтіркүл, Қызылорда облысы, Жаңақорған қонысы №54 мектептің бастауыш сынып мұғалімі

Бастауыш мектеп – бұл оқушы тұлғасы мен сапасының дамуы қуатты жүретін, ерекше құнды, қайталанбас кезеңі. Сондықтан бастауыш білім- білім негізі.  К.Урбан былай деп тұжырымдаған: «Қазіргі заман талабына сай шығармашылық қабілеттің дамуына бағытталған білім дегеніміз – аз уақыт ішінде мол идея қорын алу емес, керісінше, жеке тұлғаның толық дамуын қамтамасыз ететін іс».

Адами ойлау, ізденімпаздық  табиғаттың адамзатқа берген тамаша сыйы. Бұл қабілет барлық адам бойынан табылары да сөзсіз. Қабілет іс-әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай нәтижелі етіп орындауда көрінетін адамның жеке қасиеті.   Әрине бастауыш сынып оқушысының зейіні тұрақсыз, импульсивті, қабылдау мүмкіндіктері әртүрлі болады. Дегенмен педагогика ғылымы еш нәрсеге бейімі жоқ, қабілетсіз адам болмайды деп дәлелдейді. Әр баланың бір нәрсеге бейімі болады.

Бейімділік - оянып келе жатқан қабілеттің алғашқы  белгісі. Баланың жасырын, тіпті тым терең жатқан қабілеттерінің көрінуін мүмкіндік  жасау тек оқыту үрдісі кезінде үлкендердің басшылығымен жүзеге асады.

Ж.Аймауытов былай дейді: «Оқытатын пәндердің бәріне бірдей керекті, бәрін қаусырып, орап алатын пән -  ана тілі екені даусыз. Ана тілін жақсы меңгеріп алмай, өзге пәндерді түсіну мүмкін емес. Ана тілін үйрену – сөздерді жаттау, олардың жүйесін, өзгеру заңдарын білу ғана емес, тіл үйренумен қатар, бала тілдің сансыз көп ұғымдарын, ойларын, сезімдерін, сұлу үлгілерін ойлау жүйесін, ой пәлсафасын да меңгереді».

Ал ана тілін оқыту арқылы шығармашылық іс - әрекетті қалыптастыру дегеніміз- өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылу, іздену.  Осыған орай В.В.Давыдов: «Бастауыш мектепте шығармашылық қабілеттіліктерді оқу әрекетінде көрінеді, даму өнімі- оқуға құштарлық, ынталылық» - дейді. Олай болса біздің міндетіміз  оқушының оқуға құштарлық, ынталылығын күшейте отырып, бейімділігін арттырып, қабілеттерін ояту.  Осы міндеттерді орындауға мұғалімге бірден-бір керегі – дұрыс, тиімді әдіс-тәсілдерді таңдап пайдалану.

Бастауыш сынып кезеңі педагогикалық ықпалдың  ерекше бір кезеңі. Бұл кезеңде оқушыда сыртқы орта туралы сыни көзқарас қалыптаспаған, ал қабылдау , сіңіру (көршілігі саналы түрде емес) көп мөлшерде болады.  Сондықтан болар көптеген  ғалымдар баланы осы кезде оқытудың,үйретудің  тиімділігі зор болатындығын  айтуда. Бұл дәстүрлі оқытуда мүмкін емес шығар,  бірақ шығармашыл , жаңашыл педагогтар бұл нәтижеге толық жете алады.  Өйткені бастауыш сыныпта  үйрену, оқу  ойынмен тікелей байланысты. Оқушы үшін ең маңыздысы-ойын. Осы ойыннан алған қанағаттанушылық сезім. Ойнау, сурет салу, бірдеңені ойлап табу, тағы басқа нәрселерде бастауыш сынып оқушысы үшін  ең маңыздысы жасап шығарған заты емес -ойын кезеңі.Бірақ оның сезімталдығы өте жоғары болып келгендіктен  мұғалімнің шығармашылығы бұл жерде, ойынды тәрбиеге ұластыру, оқушының құштарлығын, ынталылығын  өршіте отырып, қабілеттерін дамытуға бағыттай алуынан көрінеді. Бұл кездегі кез келген кинодағы, мультфильмдегі жақсы-жаман,  сұлу- ұсқынсыз, мейірімді-жауыз  кейіпкерлердің әсері, балаға ықпалы өте зор болып келетіндігін білеміз.

Оқушыларды шығармашылық іс-әрекетке баулып, олардың белсенділіктерін, қызығушылықтарын арттыра түсу үшін әр түрлі әдіс-тәсілдерді қолдануға болады:

  1. Балаларға белгілі тақырыпта әңгіме оқып, оқушыларға басқаша аяқтауға кілт боларлық сюжет ұсыну;
  2. Әңгіменің, ертегінің сюжетін бастап беру, аяқтауды оқушыларға тапсыру;
  3. Ертегіні ұжым болып тыңдау;
  4. Ұнатқан кейіпкерлеріне мінездеме беру;
  5. Қиялдау арқылы сурет салғазу, ролмен ойнату;
  6. Ертегі кейіпкерлеріне хат жазғызу.
  7. Арнайы тақырыпта пікірталас тудыру.

Бұл жағдайда көрнекілік құралдардың ролі басым болады.

Ұлы ойшыл Плутарх кезінде былай депті: “…Көптеген табиғи талант дарынсыз ұстаздардың кесірінен жойылып кетеді. Олар дарынның табиғи құбылысына терең бойлай алмай, тұпарды есекке айналдырып құртып тынады”. Міне, ұстаз осындай келеңсіздікке жол бермеуі керек.

Оқушылардың шығармашылық  қабілетін арттырып, ынталандыру үшін сабақтарды мынадай жолдармен өткізуге болады:

1.     Сабақта кең көлемде көрнекі құралдарды пайдалану;

2.     Сабақты түрлендіріп өткізу;

3.     Сабақта оқушылар өздері жасаған суреттер, схемаларды пайдалану;

4.     Техникалық құралдарды тиімді қолдану;

5.     Сабаққа қатысты бейнетаспаларды, фильмдерді көрсету.

Екінші сыныпта Б.Соқпақбаевтың «Бурыл ат» әңгімесін өткенде жылқының жасына қарай аталуын және ат әбзелдерінің атауларын мынадай суреттермен жұмыс жасаттым

Атақты жапон педагогы Шиничи Сузуки инкубатордағы бозторғай балапандарына бір ғана дыбысты тыңдайтындай жағдай жасайды. Сонда барлық балапандар сол дыбысты қайталап салады. Кейіннен балапандардың сол әуенді өздерінше өзгерте бастағанын аңдайды. «Ғажап! Егер кішкене миы бар құстар осындай қабілетті болса, жетілген миы бар адамға не айтуға болады» —деп  Сузуки таңғалған екен. Содан Шиничи Сузукидің әдістемесі қалыптасады.Қазір  Шиничи Сузукидің әдістемесі бойынша Халықаралық Академия бар.

Бала шығармашылығын қалыптастыру үшін , негізгі ақпарат берілгеннен кейін оның ізденуіне, өзіндік жұмыс жасап, қателесіп жөндеуіне, бір-біріне үйретуіне жағдай жасалуы қажет.  Мұғалімнің шығармашылық жұмысы сондай тапсырмаларды алдын-ала жасап келуінде. Сонда ғана балалар кішкене құстар сияқты шығармашылығын байқата алады.

Бала шығармашылығын тежейтін үш нәрсе бар.

 

Өзіне тым риза  болмаушылық  сезімі

«Сәтсіздікке ұшыраймын, қолымнан еш нәрсе келмейді» деген қорқыныш сезім;

Жалқаулық.

         

Мұғалімнің шығармашылығы  баланы осыған ұрындырмау. Оқушы қызығушылығын  сөндірмес үшін, деңгейлік тапсырмалармен өзіндік жұмыстың ролі зор.

Ал тапсырмалар жүйесін  Блум таксономиясының мақсаттық жүйесі арқылы жасау пайдалы.

«Дұрыс тамақтану-жақсы көңіл-күй кепілі» тақырыбында өткен  тәрбие сағатымды төмендегідей жоспарлап, өттім.

 

Сұрақ

типтері

Блум

таксоно

миясы

мақсат

ты  жүйесі

Түсіндірме.

Қарапайым сұрақтар

Білім

Бұл кім? Бұл не? деген сияқты сұрақтарға жауап беру, фактілерді немесе оқиғаларды атау.

Нақтылауға арналған сұрақтар

Түсіну

«Менің түсінігім бойынша, былай...»,  «Сен шынымен солай ойлайсың ба?»

«Мүмкін былай шығар, сен солай ойлайсыңба?» деген сияқты  сұрақтар  арқылы  айтқан фактілері немесе біліміне кері байланыс жасау.

Түсіндіруді талап ететін сұрақтар

талдау

Неге? Сұрақтар қойылады. Мысалы: «Адам неге темекі шегеді?»,  «Денсаулық неге нашарлайды?»

Шығармашылық сұрақтар

Жинақ

тау

«Егер еліміздегі адамдардың бәрі ауру болса,?», «Егер дұрас тамақтанбасаң?» деген сияқты сұрақтарға жауап іздейді.

Бағалау сұрақтары

Бағалау

«Темекі шеккен жаманба, шекпеген жаманба?» немесе бұл сабақ басқа сабақтардан неге қызықтырақ болды?

Практикалық сұрақтар

қолдану

«Егер сен әлсіз болсаң, қайтіп емделер едің?»  «Сен соның орнында болсаң?»

   

«Дұрыс тамақтану-жақсы көңіл-күй кепілі» атты сабақтың  барысы.

Сұрақ

типтері

Блум

таксоно

миясы

мақсат

ты

жүйесі

Сабақтың барысы.

Зор денсаулық, күшті, әрі сұлу болу үшін не істеу керек?

Алғашқы хабарлама .

Күн тәртібін сақтау

Денсаулыққа пайдалы азық-түліктерді жеу.

Дене тазалығын

сақтау

Дене жаттығуларын

жасау

                 

Қарапайым сұрақтар

Білім

 

Нақтылауға арналған сұрақтар

Түсіну

1.Азық-түліктерде адамға пайдалы не бар?

2. Дұрыс тамақтану деген не?

3. Күшті болудың қандай артықшылығы бар?

4. «Дастарханды аттама» деген қалай

түсінесің?

5.«Бесбармақ» қандай азық-түліктерден

жасалады?

6. Қалаған уақытыңда тамақ жеген дұрыс па?

Түсіндіруді талап ететін сұрақтар

талдау

1.Тамақ жемей өмір сүруге болама? Неге?

2. Тек торт жей берген дұрыс тамақтану ма?

3. «Көп тамақ жеген адам күшті болама?»

4. Үйдегі дастархан мәзірінде неге нан

болады?

5.Ет жеу біз үшін пайдалы. Неге?

6. Мұрат кешкі тамағына «Бесбармақ» жеп,

тойып ұйықтады. Дұрыс емес. Неге?

Шығармашылық сұрақтар

Жинақ

тау

Мақал- мәтелдегі қалып кеткен сөздерді толықтыр:

  1. Ас .......................-арқауы.
  2. Ауру ................., дау қарындастан.
  3. Мешкей деген .....................ат емес.
  4. Дастарханыңнан ...........үзілмесін.
  5. Ет ..............., сорпа бетке.
  6. Жылқы еті төсек салып жатқанша,

Сиыр еті таң сарғайып атқанша,

Қой еті ертеңіне ............... батқанша.

Бағалау сұрақтары

Бағалау

Жапондар қазақтардың «Бесбармақта» жеген етін 1 ай жейді. Кімдікі дұрыс? Кімдікі дұрыс емес?

Практикалық сұрақтар

қолдану

Денсаулық күшті болу үшін не істеу керек?

Күшті болу үшін не істеу керек?

Сұлу болу үшін не істеу керек?

Шығармашылық - өмірді, қоршаған дүниені, өзіңді тану болғандықтан ол сабақтан, сыныптан тыс уақыттарға жылжытылмай әр сабақта таңдаулы пәндерде өтілетіндей оқу бағдарламаларының мазмұнында болуы шарт.

Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін дамыту ісін неғұрлым ерте қолға алып,  әр оқушының қол жеткен нәтижелерімен даму дәрежесіне үнемі қарайлап отырып, оған талапты өсіре беру. Шығармашылық жұмыстарды үнемі жүргізу оқушыларды шығармашылыққа баулуға ,  шәкірт  бойындағы қабілет көзін ашып, тілін байытуға, қиялын ұштауға, өз бетінше ізденуге, зор әсерін тигізеді. Шығармашылық тапсырма түрлерін сынып оқушыларының жас ерекшеліктеріне шығармашылық қабілетінің дарындылығына қарай әр сынып бойынша жалғастыра  беруге болады.

Бастауыш сынып оқушысының бойында шығармашылықты дамытуда үздіксіз құлшыныс, оқуға, білім алуға деген ұмтылыс ұдайы өшпей, күннен – күнге дами түсуі қажет. Сонда ғана оқушы бойында білім нұры тасып, сыныптан-сыныпқа көшкен сайын оқушының ішкі дүниесі сыртқы ортамен байланысы дамып оқушы дүниетанымы арта түсері анық.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР.

  1. Қ.Әбдібекқызы. Оқушылардың көркем шығармаларын дамыту, Алматы  - 1994ж.
  2. Б.А.Тұрғанбаева. Б.Ш.Шабденов – шығармашылық баспалдақтары.Алматы – 2003 ж.
  3. Б.Тұрғанбаева. Дамыта оқыту технологиясы. Алматы – 2000 жыл.
  4. Б.А.Тұрғынбаева. Ұстаздық шығармашылығы. Алматы-2007.
  5. Х.Қаратабаева. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін дамыту. Ақтөбе – 2003 жыл.
  6. Б.Тұрғанбаева. Кіші мектеп жасындағы оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту. Алматы – 1997 жыл.
  7. Бастауыш мектеп журналдары.
  8. Мектеп технологиясы. №7 – 2003 жыл.
  9. Жас ерекшелік психологиясы.

10. http://www.kerekinfo.kz/blog/at_er_kanaty/1133.html

   

Оқушылар  білімін  тексеру  және  бағалау  үрдісі

Қалдарбекова  Назипа  Әмитбекқызы, №167 орта мектепің   бастауыш  сынып  мұғалімі  Қызылорда облысы, Жаңақорған ауданы,

Жаңарық ауылы

Қазақстан   Республикасы  егеменді ел,тәуелсіз  мемлекет  болып  бүкіл  әлемге танылып  отырған  қазіргі  кезеңге сай,жан-жақты  жетілген  жас ұрпақты  оқытуға,тәрбиелеуге  бар  шығармашылық  мүмкіндіктерін   аямайтын,педагогика  мен  психология  ғылымдарының   қыр-сырын  түсінген,бар  болмысы  мен білімін  шеберлікпен  пайдалана  білетін  нағыз  ұстаздар  керек. Қазір  білім  беру  саласында  түгелдей  қайта құру  жұмысы  жүріп  жатыр. Бүгінгі  мектеп мұғаліміне қазіргі сабаққа  қойылатын  талаптар  да  түбегейлі  өзгерді. Әрбір  мұғалім  мектеп  пен  шәкірт  алдындағы    жауапкершілігін   сезініп, жаңаша  жұмыс  істейтін кез келді.  Еліміздің  ертеңі,ұлтымыздың  болашағы –бүгінгі  мектеп қабырғасында  жүрген  оқушылар. «Бала-балқытылған  алтын,оны  қандай қалыпқа  құйып, қандай  мүсін  жасаймын десе де мұғалімнің  қолында» деген екен ұлы  К.Ушинский. Мұғалім  білімді  оқушы  санасына  сабақ  арқылы  жеткізеді. Ол-мұғалімнің  бір-біріне  ұқсамайтын  жан-жақты  өткізген  сабақтары.

Оқушылардың  білімін  тексеру  мен бағалау  мемлекеттік  маңызы бар және  білім беру органдары  мен  мектеп  әкімшілігінің  мұғалім  жұмысын  бақылауының  құралы  болып  табылады. Оқытудың  барлық кезеңдерінде бақылау  жұмыстарын,байқау, оқушылар  жұмысын  талдау,тестілеу  бақылаудың  басқа да формалары  тексеру мақсатында пайдаланылады. Білімді  тексерудің  білім берушілік  мәні мұғалім үшін де,оқушы үшін  де оқушының  қандай  білім  мен  білікті  меңгергенінің  белгілі  болуында. Білімді  бағалау  сол  білімнің  игеріліу  сапасын  анықтайды. Бағаға  бастауыш  мектеп  жасындағы  оқушылар  оқыту нәтижесінің   негізгі  және шешуші  көрсеткіші  деп  қарайды.Сондықтан  да  тексеру  мен бағалау  әдісі  ретінде  оқушылардың  оқу  материалын талдауына тікелей  қатынасы бар.Тексеру  мен бағалау  оқушы бойында оқудың  орынды  себептерін  туғызады, қызығуын,білімге  құштарлығын  және бейімдігін,оқу жұмысындағы  ұжымшылдық  пен  достық сезімдерін  тәрбиелейді. Оқушылар  жолдастары   жақсы,өте  жақсы баға алғанда  қуанады,үлгермеушілерге  көмектесуге  тырысады. Мұғалім  білімді  тексергенде баға сынып  ұжымында  қандай  әсер қалдырғанын, оқушылар  жолдастарының табысы  мен  сәтсәздігіне  қалай  қарайтынын  ұдайы бақылап  отыру  қажет. Білімді тексерумен  бағалау  баланың  ойлау  қуатын дамытады, білімді  игерудің  логикасын ашады,ой-пікір ұласымы мен оқу метериалын игерудің  логикалық амалдарымен, тәсілдерімен,жолдарымен таныстырады.

Бастауыш  сыныптарда  оқу материалын  оқушылардың  игеруін  тексерудің  түрлі тәсілдері  мен формалары  танымдық  құштарлықты  дамытуға  көмектеседі,материалды нәтижелірек  игеруге  жетелейді. Оқушылар  мұғалімге қалай  жауап беруді емес,тапсырманы  қалай дұрыс  орындауды  ойлайды. Білімді тексерудің оқушы  үшін объективтік жағы- баға,мұғалімнің  баға беру  пікірі,білімдегі  жетістіктер  мен кемшіліктердің  сипаттамасы  болып  табылады.Ал білімді  тексерудің субъективтік  жағы  бастауыш мектеп  жасындағы  оқушының  өз  біліміне, білімінің  бағасына  қатынасы болып табылады. Білімді тексерудің объективтік және  субъективтік  жағының  тепе-теңдігі  болуы  мүмкін емес. Білімді бағалауда аз болсын немесе көп болсын,әрдайым  субъективтік пен объективтік  қарама-қайшылығы  болып отырады.Ең бастысы-мұғалім  тарапынан  оқушы білімін  объективті талдауға талапты көтеру,оқушыға  мұндай талдаудың  түсінікті болып және  оқушы тарапынан оның қабыл алынуы. Оқыту  барысында білімді  тексерудің мәні мұғалімнің  бұл жұмыс формасын  ұйымдастыруына  қойылатын талаптарды  анықтайды.Олар:

1.Мұғалім бағдарламалық оқу материалы игерілуінің сапасын тексеріп, бағалайды.                                                                                                               2.Мектептегі оқу жылдарының бәрінде білімді тексеру мен бағалау жүйелі және үздіксіз болуы керек.                                                                                           3. Білімді тексеру мен бағалау оқушылардың ақыл-ой қабілетін дамытуға, оқудың қиындықтарын жеңе білуге байланысты моральдық және еріктік сапаларын тәрбиелеуге жәрдемдеседі.

Білімді тексерудің төмендегідей түрлері қалыптасқан. Күнделікті тексеру.Әр сабақта мұғалім оқушылардың жаңа білімдерді игеруге даярлығын тексереді, бүкіл сабақ барысында оқу материалының мазмұнын балалардың игеруін бақылайды. Қорытынды тексеру.Оқушылардың білімдерді игеруін мұғалім бірнеше апта, тоқсан, жарты немесе толық оқу жылы бойынша тексереді.

Тақырыптық тексеру.Мұның мақсаты жеке сабақтар мен тапсырмалар емес, оқушының бүкіл тақырыпты түсінуін тексеру.Тексерудің бұл түрлері ауызша немесе жазбаша болуы мүмкін.Баға-бейне бір белгі және сонымен қатар өлшем сияқты,ол оқытудың нәтижелілік дәрежесін анықтауға мүмкіндік береді. Оқу жұмысының барысына, оның мазмұны мен формасына, оқушы жауаптарының жылдамдығы мен нақтылығына мұғалімнің жекелеген бағалау мағыналы сөздері ықпал етеді.Оқушылардың білімін, білігін дағдысын бақылаудың және тексерудің міндетті элементтерінің бірі-тестілеу.Тестілер міндетті бағдарламалық курс негізінде құрылады.

Тестілерді бағалағанда келесі жүйені қолданған дұрыс:жұмыстың 90 және одан жоғары пайызы орындалса-«5» бағасы; 75-89 пайызы орындалса –«4» бағасы, 74-45 пайызы орындалса-«3»бағасы қойылуы тиіс. Қазіргі кезде мектепте білімді бағалаудың бес балдық жүйесі қабылданған. Барлық мұғалім осы талаптарды жүзеге асыруға ұмтылады,бірақ оның қоғамдық мәнінің жеке ерекшеліктері, мамандық дайындығының деңгейі білімді бағалаудың және тексерудің түрлілігіне, өзіндік ерекшелігіне әкеледі.  Ғылым – әлемді танудың қайнар көзі болса,негізі-білім. Ал білімнің іргетасы бастауыш мектепте қаланады.Бастауыш мектеп-бұл жалпы білім беретін мектептің оқушыларды оқыту, тәрбиелеу,дамыту және өзін-өзі іске асыруына қолайлы жағдай туғызатын негізгі буыны.Қазіргі сабақта сан түрлі танымдық және шығармашылық тапсырмалар қолданылады және оларды орындау балалардың бойында танымдық қабілеттер мен шығармашылық қасиеттерді дамытуға мүмкіндік береді.Сабақтың нәтижелі болуы оны дұрыс жоспарлап-жобалаумен қатар ондағы тексеріп-бағалаудың сипатына да байланысты. Жоғарыда аталған оң өзгерістерді жүзеге асыру үшін бастауыш саты мұғалімі сол білімдермен өзі қаруланған болуы тиіс.

Пайдаланылған  әдебиеттер:

1.Жалпы  бастауыш  білім  беру  педагогикасы. Р.М.Қоянбаев; Қ.Т.Ыбыраимжанов,Түркістан 2005ж

2.Модульдік  оқыту технологиясы  оқушыны  дамыту құралы ретінде, М.М.Жанпейісова Алматы

3.Қазіргі мектептегі шығармашылық сабақ және оны ұйымдастырудағы  оқытудың  өнімді  әдіс-тәсілдері. Е.Ә.Дүйсенбаев, Қызылорда  2005ж

 

Бастауыш білім жүйесіндегі гуманистік және дәстүрлі парадигмалар

Қалымбетова Айсара -№51 М.Қаратаев атындағы мектептің мұғалімі Қызылорда облысы, Жаңақорған қонысы

Тәуелсіз елдің тірегі – білімді ұрпақ, өркениет біткеннің өзегі – білім, ғылым, тәрбие дейтін болсақ, осының барлығының бастауы – бастауыш мектеп. Ал бастауыш буынның негізгі міндеті баланың жеке басын бастапқы қалыптастыруды қамтамасыз ету, оның қабілеттерін дамыту, адамзаттың асыл қасиеттерін оқушы бойына сіңіру. Әр мұғалімнің басты міндеті – рухани бай, жан-жақты дамыған, дарынды, бәсекеге қабілетті ұрпақ тәрбиелеу. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Инновациялар мен оқу білімді жетілдіру арқылы білім экономикасына »  атты Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде оқыған лекциясында  «Білімді сауатты адамдар-бұл XXI ғасырда адамзат дамуының негізгі қозғаушы күші»  дегенінде          білімділіктің,санаткерліктің,зиялылықтың адамның қанаты    екендігі, мұратқа,  жақсылыққа,жеткізетіндігі туралы салиқалы ой жатыр. Қазіргі кезеңде білім беру саласындағы әлемдік білім кеңістігіне ұмтылуға  байланысты жасалып  жатқан талпыныстар мектеп оқушыларының шығармашылық ізденімпаздығын,  белсенділігі мен шығармашылық қабілеттерін дамытуды талап етеді.  Сондықтан шығармашылық ойлауға, көркемдік –эстетикалық жан – сезім ,рухани дүниені дамытуға бағытталған гуманистік білім беру парадигмасы дүниеге келіп, күшіне еніп ,  бұрынғы мәдени тәжірибені жеткізуге бағытталған, құзырлы адам, яғни белгілі бір әлеуметтік қызметтерге даярлайтын әлеуметтік сипатта репродуктивті оқытатын, адамды білімнен өзіндік танымның биік баспалдақтарына жетектеп отыратын «өмір бойы» алатын білім қажеттілігі туындап, сапаға деген көзқарастар,ұстанымдар өзгеруде. Білім беруді гуманизациялаудың негізгі мәні тұлғаны дамыту. Бұл мұғалімнің міндеттеріне өзгеріс әкеледі. Бұрын ең басты міндет-білім болса,енді барлық мүмкіндіктерді пайдалана отырып баланың қабілеттерінің дамуына мүмкіндік жасау. Соған байланысты білім парадигмасы да өзгерді.

Гуманистік парадигма мен дәстүрлі білім беру парадигмасына салыстырма.

№1 кесте.

Дәстүрлі парадигма

Гуманистикалық парадигма.

Өзіңді қалай ұстау керектігін барлық уақытта білетін бол. Ұжымды ақылмен басқар-ол сенің қаруың. Өзіңнің сұрақтарыңа өзің нақты жауап беретін бол. Оқушылар сенің дұрыстығыңа сенімсіздік таныта алмайтын болсын.

Оқу-оқушының ең маңызды өмірдегі жұмысы. Оның жұмысы-оның парызы. Жақсы оқушы – жақсы бала,жаман оқушы жаман бала.

Сабақта барлық оқушы сені ғана тыңдау керек. Кім тыңдамайды,оны жазала. Дұрыс жауап бермесе,кешіксе,шуласа жазала. Бірде бір жазаланбаған тәртіп бұзушылық болмасын. Кінәліні тап,егер табылмаса бәрін жазала.

Ата –аналар сенің одақтасың. Олардан баланың үйдегі жүріс-тұрысынан хабар ала біл. Сенің ата-аналар мен тұтас бір күш екеніңді бала білсін. Сен және сенің шешімің оған үлгі . Сенің білімділігің,сенің дағдыларың оған үлгі. Егер көшбасшы бола білмесең – онда сен мұғалім емессің.

Дұрыс және дұрыс емес жауап жоқ. Баланы тексерме,сонымен бірге ізде. Жазылған ереже бойынша өзіңе немесе басшыдан гөрі балаға көбірек сен. Балаға-егер тәртіп бұзса күмәнмен қарама. Өйткені оның бұлай істеуіне себептер болды. Баланың қателесу  құқығы тәуекелшілдікпен тығыз байланысты. Ол тәуекелшіл болғанда ғана- еркін. Баланың тәуекелшіл тәуелсіздігін ,әр қадамын аңдығанша тани біл.

Ата-аналар баланың жауы емес. Білмейтіндігіңді мойындай біл. Білім алуға зорлама,білімді ашу және қолдана білуге үйрет. Баланы бір-бірімен салыстырма ,олардың әрқайсысы әртүрлі жақсы. Баланың бүгінгісі мен ертеңін салыстыр.  Бала қателеспейді,ол өз жолын іздеуші.

ҚР «Білім туралы» Заңында білім беру жүйесін жеке адамды қалыптастыруға дамытуға және кәсіби шыңдауға  бағытталған ролі атап көрсетілсе,  осы заңның 41 бабында : «Педагог қызметкерлер оқушылардың білім беру стандартында көздеген деңгейден төмен емес білім, білік дағды алуын қамтамасыз етуге, жеке шығармашылық қабілеттерінің дамуы үшін жағдай жасауға міндетті»,- делінген. Өмірде  кез  келген  адам  белгілі  бір  қызметке  қабілетті.

Ұлы  ақын  А.Құнанбаев  38  қара  сөзінде «Біздің  түсінігіміз  бойынша  құдай  тағала  ғылымды,    рақымды,  әділет  болса, онда ғылымға  талпыныс болып, мұсылман  болып, адамгершілігінің   бар  болады...     Алла  тағала  бұларды  әрбір   адамның бойында  белгілі  бір  азғана  мөлшермен        бар  қылып  жаратқан. Оны  жетілдіріп  гүлдендірмек  ол  әрбір  адамның  ынта  жігеріне  байланысты. Бұлар  өз  ыждахатымен, таза  ниетіңмен  ізденсең  ғана  берілетін  нәрселер, болмаса  жоқ.» деген. Олай болса мұғалімнің міндеті оқушы бойында бар Алла тағала берген ғылым, рақым, әділет қасиеттерін дамытуға жағдай жасау. Оның бойындағы соған деген  ынта –жігерін арттыру.    Мұны білім беруде гуманистік парадигмаға сүйенген жағдайда ғана жасауға болады.   Қазіргі  жағдайда  сол  адам  бойындағы  қабілеттерді  жетілдіруде  мектеп    ролінің  зор  екенін  айтпаса  да  түсінікті. Оны  жүзеге  асыратын  мұғалімдер  қауымы  екені  тағы  да  белгілі. Ол үшін бірінші кезекте баланың бойындағы қабілеттерді дамыту.

 

Абай Құнанбаев көрсеткен, Алла тағала берген қасиеттер.

Оқушы қажеттілігін қанағаттандыру

үшін керек.

Ғылым

Білім

Рақым

Тәрбие

Әділет

Тәрбие

 

Бастауыш мектеп оқушыларының  оқу іс әрекетімен  оқудан тыс уақытындағы іс - әрекетінде шығармашылық қабілетін дамыту өскелең буынға тәлім тәрбие берудегі күрделі психологиялық әрекет болып табылады. Шығармашылық қабілеттің дамуы оқушылардың интеллектісін дамыту мен байланысты екендігін негізге ала отырып,  оқу үрдісін тиімді ұйымдастырудың іс -әрекеттің субъектісінің шығармашылық сапалық ерекшеліктерінің, сабақ кезінде және  сабақтан тыс кездерінде диогностикалық және шығармашылық тапсырмаларды ұтымды қолданудың мәні зор.  Өйткені қазіргі кезеңдегі қоғамның жедел дамуы ғылым мен техниканың дамуы мен байланысты болса, ал болашақта ғылым мен техниканы өндірісте дамытатын бүгінгі  мектеп оқушылары. Сондықтан  балаларда  әлемнің көп бейнелі жақтарын шығармашылық таным негізінде қабылдай алу қабілетін дамыту керек. Осының негізінде интеллектуалды, креативті  (шығармашылық қабілетті ) ұрпақты тәрбиелеп оқыту, педагогикалық психологиялық тұрғысынан шығармашылық іс-әрекетті зерттеу,  соның бір тарауы шығармашылық қабілет мәселесі аса маңызды сұрақтардың бірі.  Әрбір   жеке адамның шығармашылық қабілетінің дамуының жоғарғы жетістігі,   тек сол адамның ғана даму көрсеткіші емес  ол қоғамның дамуына да өсіп өркендеуіне де әсер етеді.  Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетінің дамуы оқу барысын  дұрыс ұйымдастыру мен байланысты. Бастауыш мектеп шәкірттерінің тұйықтық, жасқаншақтық қасиеттері олардың бойындағы шығармашылық потенциалдарын  үнемі жарыққа шығара бермейді. Бастауыш сынып оқушылары үшін негізгі бөліктер – оқу тапсырмалары, оқу әрекеттері: бақылау мен бағалау.  Көрсетілген бөліктерге сәйкес кіші жастағы балалардың бойына  оқу-танымдық әрекеттің мынадай шарттары қалыптасуы қажет. Оқу тапсырмасын қабылдау және  сезіну қасиеті; дербес қабілеті, жоспарлау қабілеті, тапсырманы шешу тәсілін таңдау қабілеті бағдарлық және ағартушылық оқу әрекеттерін орындау қабілеті оқу істерін бақылау қабілеті, дербес жұмысын бағалау қабілеті.

Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамытуда қажетті жағдайлар;

мұғалім ең алдымен, сыныпта шығармашылық көңіл күй тудыру арқылы баланың назарын бір нәрсеге бағыттау керек;

яғни оқушылардың назарын шығармашылық арнаға бұру үшін үнемі шығармашылық тапсырма міндеттер, жаттығу, ойын түрлерін ұсынған жөн;

шығармашылық жаттығу, ойын тапсырмалардың мазмұны балалардың жас ерекшелігіне, қызығушылығына үйлесуі керек;

Ұстаздар қауымының ең үлкен міндеті бала белгілері бір көркемдік шешім тауып, өз туындысын ұтымды аяқтап шыққанға дейін оны назардан тыс қалдырмай, шығармашылық бағыт бағдар беріп отыруы керек.

Шығармашылықты  тежейтін үш нәрсе бар:

Ондай жағдайда баланы құтқарудың жолдарын  (емдеу) табу :

Оқушылардың шығармашылықпен айналысуына мектепте, сабақ үстінде, үйде қолайлы жағдай жасау;

Шығармашылық бағытқа баланы жүйелі, саналы түрде қалыптастырып отыру;

Оқушыларды шығармашылық  жұмысқа баулып, олардың белсенділіктерін, қызығушылығын арттыра  түсу үшін  шығармашылық қабілеттерін сабақта немесе сабақтан тыс уақытта дамытуға  әр  түрлі  әдіс-тәсілдерді қолдануға болады.

Олар мынандай:

Тақырыпты мазмұнына қарай жинақтау;

Арнаулы бір тақырыпта пікірталас тудыру.

Логикалық ойлауын дамытатын ойындар мен берілген тапстырмаларды шешу;

Берілген тапсырманы түрлендіру бағытындағы жұмыс (кері есептер құрастыру, мәтін-мазмұнын өңдеу, шығарма, шағын мәтін, әңгіме құру);

Әңгіменің ұқсастығын салыстыру, бөліктерге бөлу, ат қойғызу;

Қиялдау арқылы сурет салғызу;

Ұнатқан кейіпкерлеріне мінездеме беру;

Ой шапшаңдығын, сөз байлығын  дамытуда  өлең шумақтарын құрастыру;

Мәтін әңгімені өз бетінше аяқтау.

Ал сабақтан тыс уақытта оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытудың жұмыс  түрлері:

Мұражайға апару;

Әр  түрлі кездесулер өткізу;

Әр түрлі тақырыптағы пікірталастар, сайыс өткізіп,  алған  әсерлерін  шығарма  етіп  жаздырту;

Балаларға арналған журналдарды сабақ кезінде үнемі пайдалану.

Осындай жұмыстарды үнемі жүргізу оқушыларды шығармашылық бағытта дамуына жеке мән беру болып табылады.

Көркемдік шығармашылық қабілеттің барлық адамға тән екендігі белгілі. «Әрбір бала – болашақ данышпан» деген қағидаға ой жіберсек балаларды дарынды дарынсыз деп жіктеуінің үлкен қателік екенін сеземіз. Уақыт талабына сай оқушылардың шығармашылық  қабелітен дамыту үшін оқытудың жаңа ақпараттық  технологиясын пайдаланған жөн деп ойлаймын. Оқу тәрбие үрдісін даралауда оқушыны жеке тұлға ретінде қабылдау яғни оқушының  өзіндік танымдық іс әрекетін қалыптастыруға бағыттау, білім беруде жеке оқытуда, дамытуда көзделуі қажет. Осы бағытта оқушыға берілетін жеке тапсырмалардың үйренушілік, алгоритмдік, эвристикалық, шығармашылық деңгейлер екенін ескере отырып, соңғы шығармашылық деңгеймен, оқушы құбылысты өз бетінше таңдай келіп, шағын ғылыми шығармашылық тұрғыдан зерттеу жұмысын жүргізуге болады. Бұл оқушыға «кішкентай» жаңалық ашқанмен бірдей.

Өзіндік жұмыстың негізгі мақсаты – оқушылардың танымдық міндеттерін қалыптастыру. Шығармашылық қабілеттері мен қызығушылығын жетілдіру, білімге құштарлығын ояту. Күнделікті сабақта әдіс тәсілдерді пайдалана отырып, балалардың ұсыныс пікірлерін еркін айтқызып, ойларын ұштауға және өздеріне деген сенімін арттыруға мүмкіндік туғызып отыруы керек. Әдіс тәсіл көмегімен өткізген әрбір сабақ оқушылардың ойлауына және қиялына негізделіп келеді. Баланың тереңде жатқан ойтын дамытып, оларды сөйлеуге үйретеді. Түрлі әдістемелік тәсілдер пайдалану арқылы қабілеті әр түрлі балалардың ортасынан қабілеті жоғары баланы іздеп, онымен жұмыс жасау, оны жан жақты тануды ойлап, оқушылардың шығармашылық деңгейін анықтап отыру керек.

Қабілетті жас дарын жасының ерекшелігіне, қызығуына қарамастан өзгелерден даралығының, табандылығымен, шұғыл шешімділігімен, өз күшіне деген сенімділігімен, сезім ұшқырлығымен, өз бетімен жұмыс істеуге деген құштарлығымен асқан шабытымен ерекшеленеді. Шығармашылықты оятудың кезеңдеріне тоқталатын болсақ:

 

Алғашқы кезеңде:

Белгісіздік кезеңінде:

Қорытынды кезеңінде

Жаңалықты сезіну

Табандылық

Жоғарғы көңіл күй

Қайшылықтарға деген күдік

Танымдық белсенділік

Жаңа істерге жігерлену

Шығармашылық елес орын алады

Эрудицияның қалыптасуы

 

Еңбек нәтижесін көру.

Осы орайда бала бойындағы шығармашылықты оятатын мемлкетттік стандарт талабы бойынша мектеп компоненті блогын негізге ала отырып төмендегідей оқушыларядың жас ерекшелігіне сай тапсырмаларды, жаттылғуларды аздап өткен дұрыс. Шығармашылық  тапсырмалар үлкендердің басшылығымен орындалғаны дұрыс. Бастауыш сынып оқушыларына ;

Идеялардың көп болғанынан қорықпа, арасынан жақсысын, қызығын таңдай біл;

Олай болуы мүмкін емес деген ойдан аулақ бол, қиыннан қиыстыруға үйрен, - деп жігерлендіріп отыру керек.

Шығармашылыққа жетелейтін әдістер:

Бақылау сұрақтары арқылы шығармашылыққа үйрету әдісі;

Қарама қайшылықтарды шешу әдісі;

Сиқырлы объектілер әдісі.

І. Бақылау сұрақтары арқылы шығармашылыққа үйрету әдісі.

Бұл әдіс - жазба жұмыстар жазуға үйретуде таптырмайтын құрал. Сұрақтар арқылы оқушы өз жауаптарын жазады. Берілген тапсырмаға қарай сұрақтар да ауысып отырып, бұлар болашақ әңгіменің, шығарманың жемісін түзеді. Шығармашылықтың алғашқы кезеңінде оқушыларға ойдан ертегі шығаруға төмендегідей сұрақтар тізбесі жақсы көмектеседі:

Ертеде кім? Не? Өмір сүреді?

Ол кіммен дос болады?

Олар қайда барады?

Кімді? Нені? Кездестіреді

Жаңа таныстар қандай екен?

Кездесу қалай аяқталады?

Осы ертегіні ойдан шығарған оқушының шығармашылық деңгейі сауат ашу кезінде ақ байқалады.

ІІ. Екінші әдіс қарама қайшылықтарды шешу әдісі арқылы оқушыға өмірде «жақсы» деп қабылдаған заттың немесе құбылыстың екінші «жаман», «жағымсыз», «тиімсіз» жақтары да болатындығын зерттеу арқылы білдіруге болады. Қарама қайшылықтарды шешуде «жақсы», «жаман» ұғымдарын дәйекті түрде дәлелдей алуды талап ету керек.

Қарама қайшылықтарды шешу әдісіне «ұқсастық пен айырмашылық», «қарсы сөз» тапсырмаларын да беруге болады.

Мысалы:             таңертең-кешке,                     сиыр - жылқы

аштық – тоқтық,                     өтірік – қателік

сәтсіздік – жетістік   сөздерін  оқушылардың жеке ойын білуге болады.

Аштық – тоқтық сөздеріндегі  ұқсастық пен айырмашылықты бір оқушы былай деп тауыпты. Аштық – тоқтық. Екеуі де адам бойынан табылатын қасиет. Күнделікті әже маған қатты тоя ішу сендерге зиян. Жаңсы затқа ие болсам  екен деп ашқарақтанбаңдар, адамға қанағат керек дейді – деп аштық пен тоқтықтың ұқсастығы мен айырмашылығын нақты жеткізбесе де ол шығармашылықтың жаңа істерге жігерлені кезеңіне жеткенін байқауға болады.

ІІІ. Келесі әдіс – сиқырлы объектілер әдісі. Яғни оқушыларды образды сойлеуге машықтандыру, өмірде бола бермейтін, орын алмайтын заттар мен құбылыстардың қиял арқылы қисынын келтіріп, балалардың сүйікті ісіне айналдыру әдісі. Берілетін тапсырмалар оқушының қиялын өрбіте алатындай деңгейде болуы керек.

Мәселен, сен ұшып келе жатқан ұшақ бұзылып, ұшуға жарама й қалды да саған кенеттен қос қанат бітті. Сен не істер едің? Ойын әр оқушы өз қиялымен қызықты да тартымды етіп жалғастырады. Оқушы жауаптары ішіндегі тапқыр ойлар оның шығармашылығының белгісі.

Мысалы: «Тұрмыста қажетті бір заттың атына әңгіме жаз» тапсырмасын бергенде, бір оқушы үтік образына еніп, киімды қалай күйдіріп алғандығы жөнінде былай дейді: мен адамдар тұрмыста күнде қолданатын үтікпін. Егер токқа қосса, денемнің бәрі ысып, температурам 40 градусқа дейін көтеріледі де үйдің адамдардың киіміне сап-сары етіп дақ қалдырып күйдіріп тастаймын – деп өз  ойын жазды.

Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін дамыту ісін неғұрлым ерте қолға алып,  әр оқушының қол жеткен нәтижелерімен даму дәрежесіне үнемі қарайлап отырып, оған талапты өсіре беру. Шығармашылық жұмыстарды үнемі жүргізу оқушыларды шығармашылыққа баулуға ,  шәкірт  бойындағы қабілет көзін ашып, тілін байытуға, қиялын ұштауға, өз бетінше ізденуге, зор әсерін тигізеді. Шығармашылық тапсырма түрлерін сынып оқушыларының жас ерекшеліктеріне шығармашылық қабілетінің дарындылығына қарай әр сынып бойынша жалғастыра  беруге болады.

Бастауыш сынып оқушысының бойында шығармашылықты дамытуда үздіксіз құлшыныс, оқуға, білім алуға деген ұмтылыс ұдайы өшпей, күннен – күнге дами түсуі қажет. Сонда ғана оқушы бойында білім нұры тасып, сыныптан-сыныпқа көшкен сайын оқушының ішкі дүниесі сыртқы ортамен байланысы дамып оқушы дүниетанымы арта түсері анық.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР.

  1. Б.Тұрғанбаева. Кіші мектеп жасындағы оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту. Алматы – 1997 жыл.
  2. Бастауыш мектеп журналдары.
  3. Мектеп технологиясы. №7 – 2003 жыл.
  4. Жас ерекшелік психологиясы.
  5. Интернеттен алынған материалдар.

 

Шетел тілі сабағында ойын технологиясын қолдану

Қуатбекова Ляззат-№54 мектептің шетел тілі пәні мұғалімі, Қызылорда облысы, Жаңақороған ауданы, Бесарық ауылы

Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2008 жылғы 29 – мамырда бір топ бұқаралық ақпарат құралдары басшыларымен кездесуінде «Тілдердің үш тұғырлығы» мәселесіне байланысты ағылшын тіліне деген өзінің ой пікірін төмендегі сөзімен дәлелдеп берді: «Ағылшын тілі – XXI ғасырдың тілі. Бұл тіл қазақты дүниеге танытатын,әлемдік деңгейге шығаратын тіл».

Сондықтан да ағылшын тілін мектептерде жүйелі оқыту үрдісін қалыптастыру бүгінгі күннің басты талабына айналып отыр. Ағылшын тілін оқытудың тиімді де ыңғайлы жүйесі мен құрылымын қалыптастыру әрбір мұғалімнің шеберлігі мен шығармашылығына байланысты.

Мектептердегі ағылшын тілі пәні  мұғалімдерінің мақсаты – оқушылардың сөйлеу дағдысын дамыту, қарым – қатынас біліктілігін қалыптастыру, ағылшын тілін меңгертіп, сөйлеуіне жағдай тудыру. Бұл орайда ағылшын тілін оқытудың озық технологиясын меңгеру-үлкен істің бастамасы.

Ұстаздың қоғам өмірінде алатын орны мен олар атқарып отырған міндеттердің айрықша маңыздылығын Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев «Мұғалімдер-қоғамның ең білімді,ең отаншыл,ең санампаз бөлігі болып табылады.» деп атап көрсетті. Әр мұғалім  күнделікті сабақта өз ісін зерттеп, жаңашыл әдіс – тәсілдермен оқушының білім сапасын арттыру керек. Шетел тілі пәндері басқа да жалпы білім беретін пәндер сияқты тәрбиелік, білімдік тағы басқа маңызды міндеттер атқарады.  Оқушыларға шет тілінде оқуды, жазуды, сөйлеуді, бір тілден екінші тілге аударуды үйреткенде, біз оларға басқа халықтың мәдениетіне әрі дүние жүзі мәдениетіне жол ашамыз, яғни басқа халықтармен қарым қатынас жасауына мүмкіндік туады.

«Оқушылардың дүние тануын кеңейтетін, ойлау қабілетін дамытатын тартымды да, қызықты сабақты қалай ұйымдастыруға болады?»-деген сұрақ шет тілі пәнінің мұғалімдерінің де алдында тұр. Оның бірден - бір жауабы – сабақты жүйелі түрде түрлендіріп әр- түрлі әдіс–амалдарды қолдану. Оқушылардың шет тілінде сөйлеуін , шет тілінде оқуға деген ынтасын арттырып, белсенділігін көтеретін – ойын. Ойын балалар үшін әр уақытта ойын болғандықтан, ойын элементтері бар сабақ оларды қызықтырады. Ал мұғалім ойын үшін – дидактикалық әдіс, оқыту, білім беру. Шет тілі сабағында ойын сол тілде қарым-қатынасты тудыратын үдеріс қана  болып қоймай, оны барынша табиғи түріне жақындатады. Ойын оқушылардың белсенділігін арттырады,мұғаліммен оқушының арасындағы психологиялық кедергіні бұзып, теңдік сезіледі. Ұялшақ, жасқаншақ оқушылар ойын барысында белсенді серік болуға мүмкіндік алады.

Шетел тілін меңгерту, оқыту , оған қызықтыру көп ізденіс пен шығармашылық еңбекті қажет етеді. Негізінен , сабақ үстінде белгілі дағды мен қабілет қалыптастыру арқылы танымдық қызығу пайда болады. Оқушыға әр түрлі тәсілдер қолдану арқылы сабақты жаңаша әдістемелікпен өткізу керек. Сабақта оқушының қызығу ынтасының төмендеуіне мыналар себеп болады:

-          ойлау үрдісіне миына көп салмақ түсіруден;

-           сабақты бір сарынды өткізуден;

-          жазба жұмыстарын мөлшерден тыс жиі жүргізуден;

-          нашар оқитын оқушыға көңіл бөліп, сабақты созып жіберуден.

Сонымен оқушының шаршауын сейілтіп, қызығуын арттыратын сабақ арасындағы ойын элементтері үлкен рөл атқарады. Ойындар сабақтың тиімділігін , сапасын арттырумен бірге оқушының оқу белсенділігін , шығармашылық ойлау қабілетін дамытады. Сондай-ақ ойын оқушының сөйлеу қабілеті әрекетін тездетеді, танымын күшейтеді. Ойынды өткізудің психологиялық – дидактикалық талаптарын мұғалім естен шығармауы керек . Осы тұрғыдан ойын оқушының жас ерекшелігі мен мүмкіншілігіне сай тәрбиелік , дамытушылық мәні зор болуы тиіс. Ойнау арқылы оқушының сөйлеуге деген ішкі жан дүниелік ынтасы, іздену дағдысы қалыптасады.

Сабақтағы ойынның орны, оған бөлінетін уақыт мөлшері оқушылардың білімінің деңгейімен , оқу материалының женіл не қиындығы мен , сабақтың мақсаты мен мүмкіндігімен байланысты. Мысалы, егер ойын жаңа материалды алғашқы бекіту кезінде жүргізілсе, онда ойынға уақыт көбірек бөлінеді, ал кейінірек сол ойын өткен материалды қайталау ретінде ұйымдастырылса 3-5 минут жеткілікті.

Шетел тілін оқытуда ойын түрлерін мынадай мақсаттарда қолданған дұрыс.

  1. Әліпбиді дұрыс меңгерту.
  2. Орфографияны дұрыс оқыту.
  3. Оқу дағдысын қалыптастыру.
  4. Лексиканы меңгерту.
  5. Грамматикалық құрылымды меңгерту.
  6. Оқушының ойын дамыту, дұрыс жазу, дұрыс айту, дұрыс оқи білу дағдыларын қалыптастыру.

Алфавитті дұрыс меңгеру үшін барлық әріпке карточкалар жасалады.

Өзім  карточкалардағы сол әріптен басталатын аңдардың суреттерін салғызамын. Бұл ойында оқушылар әріптермен қатар аңдардың аттарын (аталуын) қоса жаттап, әріптерді әліпби тәртібі ретімен қойып үйренеді. Ал жануарлар дүниесі тақырыбын өткенде «Зообақта» ойынын ойнатамын ойында аңдарды дорбаға салып, олардың ағылшынша атын беретін сөздерді дұрыс айтуы керек.

Орфографияны дұрыс оқытуда алдыңғы сабақтармен байланыс ретінде  «Сөздіктен сөзді тап» кроссворды шешіледі. Тақтаға шыққан оқушы қате жіберсе, қалғандары дұрыс, керекті әріптерді атайды. Оқушылармен тіл дамыту жұмысын осылай ауызша, жазбаша екі бағытта жүргіземін олардың тілін дамытуда көрнекіліктің алатын орны ерекше және ол мұғалімнің шеберлігімен іскерлігіне байланысты. Мұндай жұмыстар оқушылардың сабақ үстінде шаршамай сергек отыруына жағдай жасап, сабаққа ынтасын арттырады және пәнге көз қарасын қалыптастырады.

Лексиканы меңгертуде төмендегі сыныптар үшін ойынға қажетті материал: карточкада бірінші басталатын әрпі жоқ сөздер жазылады. Ойынның мақсаты-сөздін бірінші әрпін тауып жазу. Тапқан оқушының еңбегі бағаланады. Ал жоғары сыныптар үшін күрделірек тапсырма беріледі

Дұрыс оқу дағдысын қалыптастыру. Қазіргі мектептегі негізгі мәселелердің бірі оқушыны өз бетімен оқуға үйрету. Сондай – ақ, бұл мәселе өздігінен білім алуға да әсерін тигізеді. Ынта қойып оқуға жаттығу арқылы  оқушы көп нәрселерді біліп, өздерінің білімімен толықтырып, ой-өрістері дамиды. Сонымен қатар дұрыс оқуға дағды алған оқушы мәтіннің ішінен өзіне қажетті материалдарды таңдап алуға мүмкіншіліктері болады.

Мәтін оқумен байланысты мақсаттар қойылады: мәтіннің негізгі идеясын анықтау, мәтін не жөнінде айтылған, оқиға қай жерде болған, шығармадағы басты бейнелер. Мәтіннің мазмұнын айту үшін оқылған мәтінге жоспар құрылады,  оны бөлімдерге бөледі, ат қояды, оны анықтау мақсатында жоспар құрылады.

Сабақта оқушылардың белсенділігін арттырудың бір жолы -грамматикалык ойындарды жиі ұйымдастыру. Ойын оқушылардың белсенділігін арттырып, өтілген тақырыпты қалай менгергенін көрсетеді.

Екі команда оқушылары: сөйлем, жіктеу, жаттығу орындау, суреттеу, осы етістіктер арқылы 3-4сөйлем көлемінде әнгіме құрылу арқылы жасалады.

Ойын-оқу үрдісіндегі оқытудың әрі формасы, әрі әдісі ретінде дербес дидактикалық категория.  Сонымен бірге ойынды мұғалім мен оқушылардың бірлескен оқу әрекетінің өзара байланысты технологиясы ретінде қолдануға болады, ағылшын тілі сабағында ойын формаларын енгізу барысында интерактивті тақтаны да қолданудың маңызы өте  зор. Бастауыш сынып оқушыларының мектепке келгенге дейінгі негізгі әрекеті – ойын болса  оқу –тәрбие үрдісінде олар біртіндеп ойын әрекетінен оқу әрекетін орындауға бейімделуі тиіс. Ол сабақ барысында пайдаланылатын дидактикалық ойындар арқылы жүзеге асады. Дидактикалық ойындар – балалардың білімдерін артырудың құралы. Дидактикалық ойындар арнайы мақсатты көздейді және нақты міндетті шешеді.

Ойындық технология мәнді өмір жағдаяттарын үлгілеу және оның шешуін іздестіруге құрылады. Ойынның ұйымдастырылу түрлері: іскерлік ойындар, рөлдік және оқиғалық ойындар, саяхат және білімдік ойындар. Ағылшын тілі сабағында әртүрлі ойын элементтерін қолдану жақсы нәтижелер береді.

Мысалы: Саусақ ойыны . Сабақтың басында ойналады.

Ойынның мақсаты  «Жанұя» тақырыбына байланысты лексиканың айтылу дағдысын жетілдіру.

Балалар өлеңді жатқа айтып тұрып саусақтарымен көрсетеді. Көрсетілген саусағын жұмып қояды.

This is our father,

This is our mother,

This is our brother,

This is our sister,

This is our baby,

Oh, how we love them all!

«Please» деген сөзді естіген соң бұйрықты орындау ойыны:

Stand up please

Put down your books, please.

Take your books, please.

Sit down, please.

Look at the window.

Look at me, please.

Бұйрықты дұрыс орындамаған оқушы «жазаланады» - өлең айтады иә мәнерлеп жатқа өлең оқиды.

Prepositions /Предлогтар/

Ойынның мақсаты: Предлогтарды ажырата білу , тақырыпқа байланысты  лексиканы пысықтау және диалогқа үйрену .

Hide – and Seek in picture

Бір оқушы тақта алдына шығады. Ол, ойша сыныптағы заттардың бірінің артына тығылады. Ойынды жүргізуші қайда жасырғанын қағазға жазып мұғалімге береді. Сынып оны іздейді.

P1: Are you under the table?

L: No, I am not.

P2: Are you behind the blackboard?

L: No, I am not.

P3: Are you in the bookcase?

L: No, I am not.

P4: Are you under the desk?

L: Yes, I аm.

Жүргізушінің қайда тығылғанын тапқан оқушы ұпай алады да, ойында әрі қарай жалғастырады.

Ойын – оқу үрдісіндегі оқытудың әрі формасы , әрі әдісі ретінде дербес дидактикалық категория . Сонымен бірге ойынды мұғалім мен оқушылардың бірлескен оқу әрекетінің өзара байланысты технологиясы ретінде қолдануға болады. Сонымен қатар , ағылшын тілі сабағында ойын формаларын енгізу барысында интерактивті тақтаны қолданудың маңызы өте зор.

Оқушылардың білім , білік шеберліктерінің жан-жақты дамуына , қалыптасуына , тілдік  материалды жақсы біліп , сөз іскерліктерін меңгеруіне ойындар көмек береді. Олар арқылы түрлі дағдыларды меңгеру барысында оқушылар белсенділікке , өз бетінше жұмыс істеуге , қорытынды жасауға дағдыланады. Шетел тілі сабақтарында дұрыс ұйымдастырылып, пайдаланылған ойындар оқушылардың таным-түйсігіне жағымды әсер етіп, алған білімдерін жаңа жағдайларды шығармашылық пен қолдана алуына ықпал етеді .Қолданылғаи әдебиетер ;

  1. Стронин М.Р. обучаюшие игры на уроке иностранного языка М.1981
  2. Мектептегі шет тілі – Иностранный язык в школе №4 ,2011
  3. Мектептегі шет тілі – Иностранный язык в школе №3 ,2004
 

Қазақ қалай орыстандырылды?

Ермекова Айнұр, Агрономия факультетінің студенті, С.Сейфуллин атындағы ҚАТУ, ainur­_03.93@mail.ru

ХІХ ғасырдың ортасында Қазақстан жері түгел отарланып, халық бодандыққа ұшыраған соң, кең байтақ қазақ даласын экономикалық және идеологиялық жағынан меңгеру мәселесін патша үкіметі күн тәртібіндегі өзекті мәселе етіп  қойды. Бұл үшін қазақ елінің өз мүдделері тұрғысынан билеп-төстеудің саяси жаңа амалдарын алдын ала ойластырып, көп жылғы ғылыми-зерттеулер мен «бейбітшілікті» бүркеген экспедициялар арқылы халықты билеудің жаңа жүйесі – территориялық принципке негізделген көп сатылы болыстық сайлау жүйесі ендірілді. Мұның өзі қазақ даласында бірыңғай билік жүргізу үшін үкімет арнаулы «дала комиссиясын» құрып, қазақ елін алдын-ала жан-жақты зерттеп барып келген елеулі түрдегі саяси-әлеуметтік қорытындысы болатын-ды. Бұл мәселенің түбірлі зардабын қазақ интеллегенциясының алғашқы тобы, яғни өмірі мен шығармашылығы көп жылдар бойы ақтаңдаққа айналған ақын-жазушылар терең сезініп, қарсылық білдірген еді. Патша үкіметі тұрғысынан жүргізіліп отырған орыстандыру мен шоқындырудың комплексті шараларын өз көзімен көрген Жүсіпбек Аймауытов: «...Қазақтың жерін тілгілеп, келімсек мұжықтарға аударып бере бастады, тілін бұзуға, дінін бұзуға, ауылнай, школ, миссионерлер таратты, әдет-ғұрпын, салт-санасын өзгертіп, орысқа бас игізуге жаңа закон, мировой судья, крестьянский начальниктер шығарды. Қазақты ішінен тоздыруға сайлау, штат деген шырға тастап, өзді-өзін жұлыстырып, қырқыстырды»[1] - деп көрсетуі арқылы-ақ халықтың мойнына түскен тауқыметтің түп-төркінін дәл көрсетіп берді. Яғни сезімтал жазушы қазақ елінің тағдырына қол салып, жабайыларды жабайылардың қолымен тұншықтырудың ызғарлы лебі қайдан соғып тұрғанын саналы түрде біліп, сезіп отыр. Әрине, бұл кешенді тұрғыдан қойылған саяси-әлеуметтік әрекеттерді жүзеге асырудың шешуші кілті II Александр патшаның 1865 жылы 5 шілдедегі арнаулы раскриптінде жатыр. Өйткені ресми саяси құжат ретіндегі осы патша қолымен жазылған раскриптіге сүйене отырып екі нәрсеге айрықша назар аударылды. Оның бірі – қазақтардың бәрін бірыңғай билеп-төстеудің жаңаша жүйесін жасап, яғни «жаңа низам» деп аталатын ережені 1867 жылдан бастап өмірге нақтылы түрде ендіру мақсаты көзделді. Екіншіден, қазақтарды келешекте православия дініне ендірудің бар мүмкіндіктерін қарастыру арқылы көздеген орыстандыру саясатының түпкі мағынасына меңзейді. Әсіресе миссионер ғалымдар алдымен қазақ елінің рухани болмысы мен өткендегі тарихи жолын, психологиясын, мінез-құлқын, салт-сана, дәстүрінің ерекшелігін, билеу жүйесін, яғни өздеріне қажет буынды да ұрымтал тұстарын терең барлап, зерттей отырып, миссионерлік саясаттың стратегилық негіздері мен тактикалық әдістерін, мақсаттарын анықтап отырды. Ресей патшалығының ең сенімді идеология майданының  белсенді тобы миссионерлердің бар амал айласы, күш-қуаты татар халқын шоқындыруға жұмсалғаны тарихтан мәлім. Сондықтан, миссионерлер алдымен қазақтарды татарлардың рухани әсерінен бөлектеп ұстауды, араластырмауды мақсат етіп қойды. Себебі татарлар қазақ арасындағы мектеп, медреселерде сабақ берді, дін таратты, кеңсе жұмыстарын атқарды, тілмаштық қызмет ету істерінің бәрі де солардың қолында болды. Екіншіден, қазақтар татарларға қарағанда ислам дініне нанымы осалдау, оларда ескі шамандық наным мен мұсылмандықты қосарлана пайдалану жағы басым жатты. Яғни сырттай қарағанда мұсылман болғанымен, өздерінің күнделікті тұрмысында ата-баба жолы мен әдет-ғұрпы, салт-сана дәстүрі басым жатты. Қазақтардың осы қос дінділік ерекшелігін, мұсылмандықтан алыстау жатқандығын тіпті Орта Азиялық автор Рузбихан өзінің «Бұқара мейманының жазбасы» деген еңбегінде: «...қазақтар әлі күнге дейін пұтқа табынады. Олардың садағат қайталағаны түкке тұрғысыз. Сондықтан намаз оқығанына қарамай қазақтарды кәпір деп таныған жөн. Олар әлі күнге дейін күнге табынады... Өздерінің жерінен өткен мұсылмандарды мазақ қылады»[2]- деп жазып, қазақ елінің мұсылмандық нанымға осалдығын арнайы түрде көрсетуі, әрине, тарихи шындық еді. Дін жолына көбірек шалынған татарларды шоқындырудан айтарлықтай нәтиже шығара алмаған миссионерлер, жоғарыда айтылған қазақатардың мұсылмандық нанымды қалай болса солай қарау ерекшелігін ескере отырып әрекет етті.

Ресей империясының бұратана халықтарды отарлаудағы ең сенімді әрі нәтижесі тез көрінетін әдісі – водворения, яғни орыс шаруыларын бұратана халықпен араластыра қоныстандыру, мүмкіндігінше қоныстанушылардың санын жыл өткен сайын молықтырып отырудың саяси астарын жақсы ұғыну себепті де, бұл мәселеге шешуші мән беріле қаралды. Шоқындыру, орыстандыру мәселесі де осы әдіс арқылы жүргізіліп келді. Бұл саяси әрекетті қазақ жеріндегі генерал-губернаторлардың бәрі де жергілікті жердің тарихи ерекшелігіне сүйене отырып аспай, саспай әрі өте сақтықпен толассыз түрде біртіндеп ендіру арқылы жүргізуді көздеді. Бұл мәселе патша үкіметнің ең дәстүрлі әрі кең тұрғыдан алдын ала ойластырылып келіп қолданған саясаты болды. Жоғарыда айтылып өткен мәселені жүзеге асырудың тағы бір саласы – Ресей империясының ағарту министрлігімен миссионерлердің шет аймақтағы бұратана халықтар арасында ашылатын, бірақ негізінен миссионерлік мүддені көздеген аралас мектептерге ерекше мән берілді. Мұны тіпті революцияға дейінгі отарланған өлкелерде ашылған аралас мектептер тарихына ой жүгіртсек те көп нәрсенің астарлы сырына қаныға түсеміз.

Отарланған халықтарды орыстандырудың шешуші кілті, нәтижелі құралы – аралас мектеп немесе әртүрлі саяси-әлеуметтік жағдайларға орай ашылып отырған мектептер түрі мен кейбір кәсіптік оқу орындары болуы керек деп түйді. Осы себепті патша үкіметі орыс емес халықтар үшін мектептер ашқанда, оларды сауаттандырып, ғылым-білімге тарту үшін емес, керісінше өздерінің күнделікті саяси-әлеуметтік мұқтажына қызмет етер төменгі дәрежелі қызметкерлер даярлау мақсатында ашып отырған. Миссионер ғалымдар осы бағдарға орай оқытушылар кадрын даярлау ісіне де айрықша мән берген. Бұл салада Мәскеу, әсіресе Қазанның рухани академиясының орны бөлекше деп саналған. Қазанның рухани академиясында арнайы мақсат көздеп ашылған «мұсылмандыққа қарсы бөлімнің» тұңғыш кафедра меңгерущісі Ильминский түркі-моңғол тілді халықтар үшін ашылған аралас мектептерді кадрмен қаматамасыз етудің ордасына айналдырды. Бұлар осымен қатар жергілікті халықтың өкілдерінен келешек миссионерлік жолға берілген дін кадрларын даярлау үшін, тіпті ерлер мен қыздар монастырын ашуға тікелей кірісіп кетті.

Патша үкіметі жалпы отарланған бұратана халықтарды, олардың ішіндегі елін біртіндеп, асықпай сақтықпен шоқындыру арқылы орыстандыру жолындағы ең басты тәсілдердің бірі – қазақ халқының ғасырлар бойы қолданып келе жатқан араб графикасы негізіндегі жазуын қолданыстан шығару болатын. Күнделікті тұрмыста ғасырлар бойы қолданылып келе жатқан арабша жазу кириллицамен алмастыруда – бүкіл халықтың келер ұрпағын ата-баба салтынан, ұғым-нанымынан, тарихи естегі дәстүрлік жалғастығынан үзіп, рухани жағынан қалай илесең солай қарай жығыла беретін көнбіс құлға айналдыру мақсаты жатты. Кеңес елінде халықтардың жазуын өзгерту мәселесі В.И.Ленин қайтыс болған соң қызу қолға алына бастады. Алдымен түркі тілді халықтардың қалыптасқан араб алфавитін кириллица жазуымен алмастыру мәселесі жедел қолға алынды. Бұл бір кездегі қоғамдық пікірде латын алфавитін: «...бүкіл әлемдік коммунистік қоғамның алфавиті» деген қате ұғымның орын алуына байланысты көтерілген еді. Қазақ зиялыларының білікті тобы латын алфавитін қабылдауға наразылық білдірді. Бұл пікір, әсіресе, көрнекті филолог А.Байтұрсыновтың «Әліппе – таңбалар жұмбағы» деген белгілі мақаласында толық көрініс беріп, латын жазуын «Европа жұртымен бірдей болу мақсатымен аламыз десек, алу қиын болған себепті орыстар аяқ баспай отырғанда, біз сол мақсатпен істейміз деп айтудың  қанша орны барлығын сөйлеп, көп сөз қылмасақ та болар»[3], - деп өз пікірін қысқа әрі тұжырымды түрде білдіреді. Міне, жоғарыда баяндалған осы идеяны жүзеге асыруды бір кездерде рухани семинария шәкірті болған Сталин өзіне тән суық ақылдың тезіне сала отырып әрекет етті, әсіресе орыс жазуын бірден алу түркі тілді халықтардың қарсылығына ұшырауы мүмкін деп латын жазуын ендіре тұру керек деген кеңеске құлақ асып, 1930 жылы латын жазуын қабылдатты. Латын жазуын үйреніп, тіл мәдениетінің жетілу жағы нашарлап, сауаттану жағы жетілмей тұрған тұста 1937 жылдың тауқыметін жасап, өзінше ойлай білетін пікірі бар зиялы қауымды сүттің бетіндегі қаймағындай сыпырып алып тастаған соң, 1940 жылы халықтың қалауы бойынша деген жасанды сылтаумен латын жазуынан енді орыс жазуына көшіріп те үлгерді. А.Байтұрсынов миссионер атаулының өткен тарихымен жете таныс әрі олармен тікелей қызметтес болуы себепті де, олар көздеген саяси түпкі мақсаттың шоқындыру мен орыстандыруға алып келерін біліп, революция алдында-ақ: «...Үкіметке жағымдысы қол астындағы жұрттың жазу-сызуы, тілі, діні бір болу. Ресей қол астында түрлі тілді, түрлі жазу-сызуды тұтынып отырған жұрттар бар. Солардың бәрі тілін, дінін, жазу-сызуын орысқа аударса, үкіметке одан артық іс болмас»[4],- деген ой қортындысына келуінде айтарлықтай терең таным, үлкен сыр жатыр. Дәл осы жылы граф Толстой Ы.Алтынсаринге орыс алфавитін ешқандай өзгеріссіз сол қалпында қазақ жазуына қолдану жайында кеңесіп, нұсқау берген. Қазақ тіліндегі басылымдар мен мектеп пен жоғары оқу орындарының оқулықтарының бәрінде де қазақтар үшін орыс графикасының негізіндегі алфавитті алғаш рет жасаған Ы.Алтынсарин деген ғылыми негізі жоқ және де сол кездегі арнайы түрде жүргізіліп отырған миссионерлік ресми саясаттан тыс, сол құбылыстармен байланыссыз алынған қасаң ұғым қалыптасып отыр. Шындығына келсек, түркі тілді халықтар үшін орыс алфавитінің алғашқы нұсқасын миссионер ғалымдар жасап ұсынғаны талас тудырмайды. Ал Ы.Алтынсарин ғалымдар шешімінің негізіндегі принципті ұстанып, қазақ тіліндегі оқулықтарды сол алфавитпен басып шығарушы ғана болғанын ескере бермейміз.

Миссионер ғалымдардың елеулі мән берген мәселелерінінң бірі – баспасөз арқылы миссионерлік идеяны таратып, насихаттау үшін арнаулы зерттеу жинақтарын, газет, журналдар, аударма кітаптар шығарумен айналысуында жатыр. Православия дінінің  қасиетті кітаптарын қазақ тіліне аударып, оны нақтылы түрде насихаттау ісімен айналысты. Ресей империясындағы түркі тілді халықтар тіліне аударылған православиялық рухтағы діни кітаптардың аударылып таралуында, олардың мол тиражбен жарық көруінде де миссионерлер тікелей атсалысып, басшылық етіп отырған.

Патша үкіметінің отарлау саясатындағы ең тұрақты сыннан өткен сенімді әдісі – отарланған жерге қоныс аударушыларды барынша тоғыстыра отырып, жергілікті халықтың үнін шығармай билеу ісіне, әсіресе, аралас мектеп арқылы орыстандыру, шоқындыру мәселесіне келіп тіреледі. Бұдан шығатын қорытынды: өткендегі отаршылдық дәуіріндегі қазақ әдебиеті мен тарихын жазу жолында қоғамдақ санада елеулі орын алған миссионерлік құбылысты жасырмай, оны боямалап, бүркемей шындықты сол қалпында көрсетіп, әділ бағалау бүгінгі күнгі өмір талабы болып отыр.

 

Пайдаланған әдебиеттер:

  1. Жалын 2010 ж. № 8

2. Қазақ тарихы 2006 ж. №2

  1. Ана тілі 2007 ж. 18 қазан
  2. Қазақ тарихы 2007 ж. №3
   

Единая направленность молодого поколения –основа успешности страны

Хрипункова А.П., Петропавловск nast-ya89@mail.ru

Современное состояние экономики, политики, культуры и в целом общество требуют от молодого поколения конкурентоспособности, мобильности, готовности к реформированию в образовании, к новым идеям. Как известно, образование в Казахстане переходит на качественно новый уровень в рамках Болонского процесса, что способствует укреплению позиций страны на мировой арене. Молодежь должна не только принимать новые реформы и способствовать их реализации, но и сама выдвигать концепции, идеи, в соответствии со своими же потребностями как будущего Казахстана. Социальный заказ общества современной педагогической науке и практике включает в качестве важнейших вопросы научной разработки проблем гуманистического воспитания и образования подрастающего поколения.  Данные проблемы охватывают сферу духовной жизни и напрямую связаны с уровнем образованности, нравственности и моральными качествами людей, их миропониманием и мировоззрением. От образованности современной молодёжи и будет зависеть конкурентоспособность страны в целом, а не только её отдельных представителей. В настоящее время в мире остро стоит вопрос воспитанности молодого поколения.

Так Нурсултан Абишевич Назарбаев подчеркнул, что Казахстан должен славиться не только богатыми недрами, но и своим благородным духом, культурой, амбициями, нацеленными на благо родины и всего мира. «Молодые казахстанцы должны жить, учиться и трудиться ради этой высокой цели! Мы создали все условия, чтобы вы осуществили свои мечты, реализовали свои планы и построили свое будущее». [1]

Одним из таких условий является создание детско-юношеской организации «Жас Улан» по инициативе Президента. Данная организация имеет собственную программу работы с молодым поколением, охватывает различные сферы воспитания молодого поколения.

Сегодняшняя практика показывает, что существует некая проблема с созданием и функционированием детских и юношеских организаций. В стране и в частности в Северо-Казахстанской области, безусловно, существуют и ,достаточно длительное время,  детские и юношеские объединения, но при этом ощущается и острая необходимость в увеличении их количества. Современные тенденции в развитии образования предполагают развитие инициативности, устремленности в будущее, активности. Немало важным является и развитие патриотичности, нравственного сознания, духовности; обучение в соответствии с учётом личностных особенностей и интересов учащихся. [2]  Многие дети так и остаются неохваченными детскими и юношескими организациями, в виду того, что их просто нет. Существующие дворовые клубы не способны принять большое  количество детей, при этом данные организации имеют узкую направленность в регионе. В основном работа дворовых клубов направлена на физическое развитие и воспитание подрастающего поколения. Движение «Жас Улан» способно объединить все имеющиеся детские и юношеские движения в единый поток, не только в рамках региона, но и страны в целом.[3] Тем самым направленность объединений будет общая, а специфика деятельности, воспитательная программа всё-таки должны сохранять свою самобытность. Таким образом,  всех участников детских организаций объединит и сплотит общая национальная направленность на повышение качества образования в рамках перехода к единому образовательному пространству между странами. А сохранение самобытности и  культуры уже существующих организаций будет способствовать сохранению права свободы выбора, демократичности, способствовать воспитанию большей индивидуальности и инициативности.

Масштабность движения «Жас Улан» может быть неограниченной. Например, охват данным движением учащихся средне профессиональных учебных заведений, которые более ориентированы на потребности общества и жизненные ценности, нежели школьники, способен привести к  увеличению числа молодежи охваченной единым движением, единой целью, единым духом. А с другой стороны возникает необходимость в подготовке специалистов для работы с молодым поколением, так как ощущается нехватка руководителей детских объединений. Зачастую руководство детскими организациями осуществляется только на энтузиазме, чего бывает недостаточно для плодотворной работы.  Соответственно, необходимо не только вовлекать учащуюся молодёжь в различные движения, но и подготавливать их для работы со школьным контингентом (участниками движения) в качестве наставников, старших товарищей, а также будущих руководителей детских организаций.

На первом плане стоит вопрос о том, чтобы помочь ребятам реализовать свой творческий потенциал, лидерские качества, проявлять социальную активность, повышать гражданское самосознание, развивать чувства собственного достоинства, самостоятельности и ответственности за порученное дело.

Но для того чтобы молодое поколение действительно стало перспективой для развития страны необходимо грамотное управление их образованием и воспитанием, и здесь, самое главное, действовать сообща; главное сотрудничество тех кто предлагает и вводит реформы и тех кто будет эти реформы реализовывать.

В дальнейшем можно организовать совместную работу с молодежными, детскими и юношескими движениями других государств  в рамках Болонского процесса. Что предполагает принятие мер для развития двустороннего сотрудничества с молодежными объединениями других стран, используя межгосударственные, межправительственные соглашения и возможности членских организаций. Данная интеграция предполагает взаимообмен опытом в реализации идей развития данных объединений, способствует укреплению позиций страны на мировой арене.

Как отметил Глава нашего государства Н.Назарбаев в своей лекции, прочитанной в Евразийском национальном университете им. Л.Н.Гумилева  «Молодое поколение открыто к новым идеям, мыслит глобально, думает категориями будущего. Претворить в жизнь новые задачи будет под силу тем, кто, мыслит по-современному, свободен от устаревших стереотипов и неоправданных страхов и ограничений. Именно энергия и инициативность молодых, их устремленность в будущее – во многом станут залогом успеха государственных инициатив».[1]

Образование является главным средством сохранения и трансляции культуры будущим поколениям. Это важнейшая сфера духовного производства, которая создает не только интел­лектуальную, но и политическую, экономическую базу процветания Казахстана. Через образование человек удовлетворяет свои личностные потреб­ности в саморазвитии в быстроменяющемся ин­формационном обществе.

Стратегическим ориентиром реформирования сферы образования должна стать идея формирования новой генерации людей с инновационным, творческим типом мышления, с развитой мировоз­зренческой культурой: высококвалифицированных профессионалов с этически ответственным отноше­нием к миру. [4]

Литература

  1. Лекция Президента Н.А.Назарбаева в ЕНУ им. Л.Н.Гумилева «К экономике знаний - через инновации и образование». Астана.- 2006. с. 15.
  2. Алена Кузуб. «Жас Улан» воспитает лидеров // Казахстанская правда.- 21.10.2011.- № 335-336.
  3. Наталья Куянова. Ученики станут жасулановцами // Казахстанская правда. - 06.09.2011г.
  4. Нуртазина Роза Ауталиповна. Политическое образование как фактор модернизации политического процесса.// САЯСАТ - РOLСУ № 6-7. 2009г.
   

Қазақ және ағылшын тілдеріндегі анималистік фразеологизмдердің ұқсастықтары мен айырмашылықтары (ғылыми жобаның қысқаша түсініктемесі)

Орындаушы;№35 Иса Тоқтыбаев атындағы мектеп-лицейдің 9 сынып

оқушысы Мырзахметова Айдана

Жетекшісі:ағылшын тілі пәні мұғалімі Шадиева Фатима

Ғылыми жетекшісі: Сатенова Серіккүл Көпешбайқызы Л.И.Гумилев

атындағы Еуразия Ұлттық Университетінің филология ғылымдарының

докторы,профессор. fatima-0959@mail.ru, Sirdaria35_kz@mail.ru

Цель научной работы на тему: «Сходства различия анималистических фразеологизмов в английском и казахском языках», выполненный ученицы 9класса школы лицей №35 имени И.Токтыбаева.пос.Теренозек Сырдаринского района Мырзахметова Айдана.

Целъ исследование: Показатъ мироощущение, мировозрение, интеллектуалъные особенности, националъное самосознание, националъный характер, националъные традиция народов, говорящих на двух языках.Аназилироватъ с научной точки зрения явления фразеологического уровня двух языков.

Для достижения целей научной работы веполнитъ следующие требование: -Найти и систематизироватъ сходства и различия казахских и английских языков на фразеологическом уровне.Выявитъ факторы, повлиявшие на формирования и займствование устойчивых выражения.

Объект исследования анималистических (зоологические)фразеологизм казахских и английских языков.

Методы исследования: сбор материала,отбор, анализ сравнения,систематизация.

Предмет исследования: выявления,особенности, общих закономерности, сходстве природы анималитических фразеологизмов в казахском и английском языках.

Источники исследователъской работы: в качестве источников

исследователъской работы исполъзованы фразеологические,толковые,переводные словари,материалы периодики,художественные литературное произведение.

Научное новшество работы: показано место анималистических названий как особого пласте в лексике данных двух языков,фразеоброзователъную ролъ,круг знаний,употребление.

Резулътат работы: Выявлены ролъ и место анималистических единиц в языке, группирование их в зависимости от их принадлежности к той или чъуй строения.

The aim of scientific work on the theme:’’Similarities and differences of animalistic idioms in English and Kazakh languages’’made by a student of Grade 9 of school-lyceum №35 named after I.Toktybayev of Syrdarya region Myrzahmetova Aidana is as follows.

The purpose of research the researching:To show attitude,outlook,intelligent features,national identity,national character,national tradition of the people speaking two languages.to anayze from a scientific point of view the phenomenon of phrasealogical level of two languages.

To achieve the aims of scientific work the following requirements have to be held on:-Find and organize similarities and differences between Kazakh and English languages on the phraseological level.To identify factors that influence to the formation and adoption of sustainable expression.

The object of research work:animalistic idioms in Kazakh and English languages.

Methods of research work: collection of materials,selection analysis of comparision,systematization.

Sources of research work: as a source of research work phraseological,translation dictionaries,materials of periodicals,art literature are used.

Scientific noveltry of work:shows the place of animalistic names as a special layer in the vocabulary of two languages,the role in phraseology,the curcle of knowledge and usage.

The result of research work: The role and place of animalistic units in language.

 

Негізгі түсініктемелер

I.Кіріспе.

Анималистік фразеологизмдердің зерттелу тарихына қысқаша шолу.

II.Негізгі бөлім:

а)Қазақ және ағылшын тілдеріндегі анималистік фразеологизмдердің құрамы мен құрылымы,модельдері.

ә)Қазақ және ағылшын тілдеріндегі анималистік фразеологизмдердің тақырыптық және мағыналық топтары.

III.Қорытынды.

IV.Пайдаланылған әдебиеттер.

«Фразеология» терминін кең мағынада алғанда,белгілі бір тілдегі тұрақты сөз тіркестерінің барлық түрлерінің жиынтығы деген ұғымды білдіреді.Тілімізде қолданылатын және сөздермен бірге көптеген ерекше қалыптасқан сөз тіркесі және сөйлемшелер бар.Ол сөз тіркесінің екі немесе одан да көп компоненттері болады,бірақ сөз тіркестері семантикалық бірлікте болып,тұтас бір ұғымды білдіреді.Мағынасы жалпыға белгілі грамматикалық байланысы жағынан бір бүтін еденица болып,қолданылуы дәстүрге айналған тұрақты сөз тіркестерін тіл білімінде фразеологиялық орам немесе фразеологизмдер деп атайды.Фразеологизмдер де өзге тілдердегідей фразеологиялық тұтастық,фразеологиялық бірлік,фразеологиялық тізбек болып үш топқа бөлінеді.

Ағылшын тілі мен қазақ тілі генетикалық жағынан бөлек топтарға жататын тілдер.Генетикалық тұрғыдан ағылшын тілі үнді европа тілдері тобына,қазақ тілі түркі тілдері тобына жатады.Гипологиялық жағынан ағылшын тілі аналитикалық тілдерге,қазақ тілі жалғамалы тілдерге жатады.Сондықтан,бұл екі тіл арасында ұқсастықтардан гөрі ерекшеліктері көп.Алайда,екі тіл арасында мүлде ұқсастық жоқ емес.Оны біз екі елдің арасында қолданылып жүрген анималистік фразеологизмдерден байқаймыз.

Тіл қазынасына жататын көкейге қонымды,әр түрлі тұрақты тіркестер,олардың тілдік табиғаты,заңдылықтары,құрылымдық ерекшеліктері көптеген тілдердің көпшілігінде зерттеліп келе жатыр.Себебі олардың шығу төркіні,көнеленуі,мағынасы,тұлғасы жағынан және стильдік тұрғыдан өзіндік ерекшеліктері бар.Осындай мазмұны терең тіркестерді халық орнымен пайдаланып,қастерлей білген.Анималистік фразеологизмдерді екі тілдегі сандық көрсеткішіне,қолданыс аясына,мағыналық және қолданыс ерекшеліктеріне байланысты айқындалады.Бұларды тақырыптық топқа бөлудің мақсаты:а)тірек мүшелердің тематикалық өрісін белгілеу;ә)тақырыптас мүшелердің қызметін айқындау;б)тақырыптық топқа жататын сөздердің жиілігін анықтау;в)зерттеу нәтижелерін салыстыру.

Анималистік фразеологизмдерді топтастыруды салыстыруға негіз болатын тірек мүшені айқындау қажет болды.Осы орайда,қазақ фразеология саласының негізін салушы ғалым І.К.Кеңесбаевтың «Ұйытқы сөздердің табиғатын,себеп-салдарын,тематикалық топтарын,өз алдына дара тексерудің мәні зор»(4;589б.)-,деген пікірі біздің алдымызға қойған мақсат,міндетіміз болып табылады.

Анималистік фразеологизмдердің ішінде салыстыра зерттеуді қажет ететін тақырыптық топтардың бірі-жан-жануарлар атаулары негізінде жасалынған фразеологизмдер.

Жан-жануарларға байланысты тіркестер,мақал-мәтелдер,теңеу сипатындағы сөз үлгілері,теңеу секілді тілдік бірліктер бүкіл адамзат тарихының бастауында орын алған аңшылық, малшылық,балық аулау кәсіптерімен байланысты дамып қалыптасқан.Зерттеу барысында үй жануарлары мен аң-құстар атауларының дүние жүзі халықтарының басым көпшілігінің ауызекі тілінде,ауызша,жазбаша әдеби тілінде абстрактілі ұғымдар мен адамның көңіл-күйін,іс-әрекетін,түр-сипатын,әлеуметтік құбылыстар мен оқиғалардыбейнелі түрде сипаттауда кеңінен қолданылатындығы байқалды.Мысалы:ағылшын тілінде фауналық атаулар және анималистік фразеологизмдер зоомифтерде,англосаксондық эпостарда,діни кітаптарда,ертегілер мен балалар фольклорында молынан кездеседі.Сондай-ақ тіл ғылымының ежелгі тарихына жүгінсек XI ғасырда өмір сүрген түркітанушы, этнограф,тарихшы ғалым Махмұд Қашғари еңбегінде төрт түлік малға,оның түр-түсіне,ен-таңбаларына қатысты атаулар мен тіркестер,мақал-мәтелдер келтірілген.

Біз зерттеу нысаны етіп,құрамында жан-жануарлар бар тіркестерді алдық.Мысалы:қазақ тілінде «ит ырғын болды-мол олжаға кенелді,ағылщын тілінде «every day has his day»(сөзбе сөз аудармасы:әр иттің өз күні бар)-дүние кезек,әркімнің жарыққа шығар кезі бар.(менің де қолыма қарға...дегенге ұқсас)деген секілді фразеологизмдерді ғана емес ,қазақ тілінен «ақ қаптал болды,кежегесі кейін тартып.»Ағылшын тілінде «never cackle till your egg is laid»(жұмыртқаң салынбай қытқылықтама)-істің ақырына жетпей ерте қуанба(немесе асатпай жатып құлдық деме),’’to bury one’s head in the sand’’(басын құм ішіне жасыру)- жауапкершіліктен,қиындықтан қашу.

Тілдегі қандай да бір сөздің мағынасында құбылыстың ерекше сипатын білдіретін элементтер қанша басым болса,сол құбылысты осы сөздің көмегімен бейнелеу мүмкіндігі арта түспек.Алайда, барлық лексикалық еденицалар фразеологизм жасауда бірдей дәрежеде қолданылмайды.Белгілі бір тілдегі заңдылыққа байланысты болуы фразеолозизмнің жиілігімен шектеулі болуы.Бұл заңдылықты Н.Д.Петрова былай көрсетеді:1.шығу төркінінің көмегімен; 2.буындық және морфологиялық құрылымның қарапаымдылығымен:3.тілде қолдану жиілігімен сабақтастырады. Қандай да бір сөзде жоғарыда аталған белгілер неғұрлым толығырақ кездессе,сөздің фраза жасам белсенділігі соғырлым жоғары болады,керісінше де болады.Анималистік фразеологизмдер лексикалық талдау барысында,жан-жануарлар атаулары тілдің негізгі сөздік қорына жататындығы анықталды.Ағылшын және қазақ тіліндегі анималистік фразеологизмдер ағылшын тілінде dog,horse,cat,ass т.б.қазақ тілінде жылқы,қой, түйе,ит сөздерінің жиірек кездесетіні байқалды.

Әр халықтың қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстарды сол халықтың тұрмыс жағдайына,тіршілік тынысына,салт-дәстүрі мен мәдениетіне тікелей қатынасы бар заттармен салыстырады.Мысалы:ғасырлар бойы тіршілік көзі төрт-түлік мал болып келген қазақ халқының фразеологиялық қорының ауқымды бөлігі жылқы,қой,түйе малымен байланысты.Тілдердегі анималистік фразеологизмдерді жан-жануарлар атуаларындағы әр түрлі көрсеткіштерді ғалым Л.С.Войтин мынандай жағдайлармен түсіндіреді.1.Ел территориясында тіршілік ететін жануарлар әлемінің ерекшелігі;2.Жануарлардың халық тіршілігінде, шаруашылығында алатын орны; 3.Қоршаған ортада жануарлардың кездесу жиілігі.

Сонымен жан-жануарларға байланысты тұрақты тіркестер халықтың әлеуметтік жағдайына,тұрмыс тіршілігі мен қоршаған ортасынан хабардар етеді.Осы жөнінде ғалым С.К.Сәтенованың: «...сан мыңдаған фразеологизмдерді жан-жақты зерттеу,тақырыптық

мағыналық топтарға жіктеу арқылы ғана халықтың тіл байлығын,өмір тарихын,кәсібі мен тұрмыс тіршілігін анықтауға болады.Осы жүйеде топтастыру нәтижесінде әдет-ғұрып,салт-дәстүр түрлері,діни наным-сенімдерге көзқарастары,тарихи оқиғалардың сарыны,ұлттық ерекшеліктері мен игі қасиеттер белгісі анықталады.Бұл-тарихтың сара жолдарын,сан қилы замана өткелдерін,этностық өзіне ғана тән ұлттық ерекшеліктерін тілде сақтау арқылы болашаққа жол салу,келешек ұрпаққа бағыт-бағдар беру деген сөз»,-деп пікір айтқан.(3;114б.)

Мысалы:ала тайдай бүлдірді,құтырған бурадай зіркілдеді,құмырсқадай қаптады.Бұл фразеологизмдердің пайда болуы халық өмірімен тығыз байланысты.Халық жырында қалмақтар тұтқиылдан шабуыл жасап,қазақтарды абыржыта береді.Бір күні байлаудан босанып кеткен ала тай ауылды дүрілдете шауып,малды үркітеді.Жау келіп қалған екен деп ауыл өз қоныстарын тастай қашады.Сөйтсе шапқан жау жоқ,елді бүлдіріп,малды үркітіп жүрген ала тай екен.Содан бері халық «елді ала тайдай бүлдірген»-деп жұртты дүрліктіріп,абыр-сабырға душар еткен адамға байланысты қолданады.

Ағылшын тілінде «as cross as a bear»сөзбе сөз аудармасы «басы ауырған аюдай ашулы болу».Бұл тіркестің шығу төркіні ертеректе ақсүйек аңшылар аюларға иттерін айтақтап салған.Итке таланған аюдың көзі қызарып,қаһарланып ызаланған.Аюдың сол кейпін ашуға мінген адамға байланысты қолданады.

Фразеологиялық тіркестер теңеулер арқылы жасалады.Осы теңеулерден екі халықтың айырмашылығы мен ұқсастығын көре аламыз.Егер жылан атауы ағылшын тілінде даналықтың символы ретінде қолданылса,қазақ тілінде ол қауіп-қатер мен қастықты білдіреді.Сонымен қатар қой,итке байланысты анималистік фразеологизмдердің мағыналары екі тілде сәйкес келмейді.Дегенмен, екі тілде теңеулердің ұқсас жақтары да кездеседі.Мыс:fox-түлкі қулықтың,lamb-қозы жуастықтың,bull-бұқа ашу-ызаның,hare-қоян қорқақтықтың белгісін білдіреді.Мыс:as cunning as a fox –түкідей қу,as timid as a hare-қояндай қорқақ,as mild as a lamb-қозыдай жуас.

Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологизмдер әр халықтың ерекшеліктеріне байланысты өрбіп,сол халықтың дүниетанымын,ой парасатын ұлттық сезімін, ұлттық мінезін,ұлттық салт-дәстүрін суреттейді.

Анималистік фразеологизмдер біздің ата-бабаларымыздың ұрпақтан ұрпаққа жалғасып,осы өмірге дейін сақтап жеткен баға жетпес қазынамыз.Әлі де болашағы зор.Тілдердің,әр ұлттың өзіне тән қасиетіне байланысты теңеулердің өміршеңдігін байқадық.Біз өз зерттеуімізде қазақ және ағылшын тілдеріндегі анималистік фразеологизмдерді зерттеуде ғалымдардың теориялық тұжырымдары мен екі тілдегі фразеологизмдердің мағынасы мен құрылымдық ерекшелігін ағылшын және қазақ тілдері деректері бойынша қарастырдық.Әр түрлі тілдердегі тіркестердің қалыптасуына ықпал еткен,екі тілден енген тіркестердің пайда болуына әсер етуші факторларды анықтадық.

Біз осы еңбегімізде тіліміздегі анималистік фразеологизмге қатысты тұрақты тіркестерді зерттеу нысанымыз етіп алып оларды еш туыстығы жоқ, болмысы мен құрылымы мүлдем бөлек ағылшын тіліндегі тұрақты тіркестермен салыстыра отырып зерттеуге тырыстық.

Қорыта келе айтарымыз, қос тілдің фразеологиялық қорын құрайтын анимализмге қатысты тұрақты тіркестер халықтың материалдық және рухани өмірі жайлы мағұлматтарды оқырманға дәл және бейнелі түрде жеткізеді және әр түрлі мәдени ерекшеліктерімен бірге, жалпы адамзатқа тән ортақ рухани дүниеміздің тілдік фактілерін мағына жағына топтастыру, олардың шығу тарихын айқындау. Осыған байланысты ғылыми еңбегімізде біз мынадай мәселелерді айқындадық деп айта аламыз:

- бірқатар қазақ және ағылшын тілі тұрақты тіркестерінің құрамы мен құрылымы мағынасы жақтан өзара сәйкестіктері және айырмашылықтары байқалды.

-  қарастырылған қазақ тіліндегі тұрақты тіркестердің туу себебі көп жағдайда халықтың кәсібі мен тұрмыс тілшілігіне өмір сүру тарихына, аңыз әңгімелерге байланысты екендігіне байқалды.

-  ағылшын тіліндегі тұрақты тіркестердің ауқымды тобы қасиетті кітап Інжілден бастау алады. Сондай-ақ, ежелгі грек, рим мифологиясынан енген тіркестер де бар.

-  анималистік фразеологизмдер тек филологтар үшін ғана емес, сонымен бірге тарихшы, этнолог, этнограф, мәдениет танушылар мен оқытушылар үшін қажет деп санаймыз.

Сонымен,ағылшын және қазақ тілдеріндегі анималистік фразеологизмдердің қалыптасуына ағылшын және қазақ ұлтының тарихы,рухани және материалдық, мәдени дәстүрі себеп болған.

Анимизмге қатысты тұрақты тіркестер:

Албасты басты

Аруақ қонған

Аруағы жебеді

Аруақ шақырды

Аруағы аспандады

Аруағы ұстады

Аруақ қолдады

Өлі разы болмай,тірі болмайды

Жан бере

Дем ұрды

Үрейі ұшты

Құты қашты

Жанды ұрлады

Желігі басылмады

Жел тиді

Жыны ұстады

Жынына тиді

Сайтан ұялады

Пәлеге жолықты

Сор түртті

Перісі бар

Speak well of the dead

Trick or treat

The devil dancers  in an empty pocket

The devil looks after his own

The devil larks behind the cross

The devil is not as black as he is painted

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.Л.Колесников «Линговострановедческий словарь.Великобритания.»

2.А.Кунин «Англо-русский словарь».

3.С.К.Сатенова «Әр типтес тілдердегі фразеологизмдердің ұқсастықтары мен айырмашылықтары».

4.І.К.Кеңесбаев «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі».

5.Махмұд Қашғари

6.Ғ.Қоңыров «Қазақ тілінің тұрақты теңеулері сөздігі».

7.М.Карпова Словарь живых идиом американского английского языка».

 

Арал өңірінің экологиясы және адам денсаулығы

Нұралиева Н.Н  Қызылорда облысы, Сырдария ауданы, №35 Иса Тоқтыбаев атындағы мектеп 11 сынып оқушысы,

Әбдіреева  А.Қ, ғылыми жетекші

Темой научного проекта является одна из основных современых проблем – это экологическое состояние и вопросы Аральского моря.

Появление этой проблемы связано с хозяйственными действиями человеки. Воды рек Амударьи и Сырдарьи были недостаточии для моря, потому что веками были использованы для орашения пастбищ и полива массивных посевных полей. Испарение воды моря в большом количестве привело к уменьшению уровня воды. В связи с снижением уровня Аральского моря нарушилось экологическое равенство природы. Эти обстоятельстве влияют на здоровье жителей этого региона.

На проекте рассмотрены много вопросов в связи с проблемами Аральского моря.

The theme is about the ecological problem of the redion of the Aral sea. It is one of the impornant problem of the redion.

The apperanse of this problem connest of personsҙ work. The larde reivers as Amudaria and Sirdaria pouret of the Aral sea. Nowadays these reivers are used watering sowing areas and fields thatҙs why the water didnҙt flow to the sea. Souring  the water of the sea ceme the lower level of sea. The connection the level of the sea there are a lot of ecological problems in the nature. This these cases infliencing bad healthes on the habitances of these areas.

In conclsion in connection the Aral sea there are many articles about it.

 

Адамзат тарихының өркениетті дамуы кезеңінде Қазақстан Республикасында экологиялық күйзеліс орын алуда. Қызылорда облысының халқы үшін Арал теңізі өмір және халық тағдыры.  Сондықтан да Арал бүкіл ғаламшардың жанды жарасы, №1 экологиялық апат.

Қазіргі Арал теңізінің экологиялық проблемалары бүгінгі таңда әлі шешімі табылмаған күрделі мәселелердің бірі болып отыр. Негізінен, Арал теңізі жайлы соңғы толық зерттеулер 1946-1950 жылдарға жатады. Ол мәліметтер бойынша теңіз көлемі 66 мың шаршы шақырым, ең ұзын бөлігі 424 шақырым, ал ең енді бөлігі 292 шақырым. Орташа тереңдігі 16,1 метр. Теңіздің шығыс бөлігі тайыз деп саналған. Тек жағадан 60 шақырым ұзағанда барып, оның тереңдігі 10 метрге жеткен. Судың тұздылығы 10-11 %.

1960 жылдардан бастап Арал өңірін игеру қолға алынды. Осы аймақта игерілетін жер көлемі бұрынғыдан Өзбекстан мен Тәжікстанда 1,5, Түрікменстанда 2,4, Қазақстанда 1,7 аралығында 2,2 есеге артты. Халық санының өсуіне орай суға деген қажеттілік те артты. Осыған орай, 1970-1980 жылдар аралығында Аралға құйылатын су мөлшері азайды. Оның негізгі себептері – антропогендік факторлар еді. Екі өзен бойындағы суды мол қажет ететін күріш пен мақта өсіру ісі қарқындап дамыды. Оның үстіне ауыл шаруашылығының басқа да салалары барынша дамыды. Өзен бойлары арасында 44 мың мі су құйылса, бұл көрсеткіш 1974-1978 жылдары 13 мың мі, ал 1990 жылдары екі есеге қысқарды. Нәтижесінде, Арал теңізінің деңгейі 23 метрге дейін төмендеп, оның су айдыны 30-200 шақырымға дейін ысырылды. Судың тұздылығы 40 %-ға дейін артты. Оның үстіне екі өзен бойындағы шаруашылықтарда тыңайтқыштар мен химиялық препараттарды қолдану 10-15 есеге өскен.

Арал өңіріндегі экологиялық апат адам өміріне жыл өткен сайын өте қауіп төндіруде. Өйткені, республика территориясында алғаш теңіз жағалауы 100 шақырымнан артық қашықтап, кіші арал оқшаулана бастаған шақта, сол құрғаған теңіз ұлтанынан тұзды шаң көлемді аймаққа тарала бастаған. Ю.У.Новиковтың деректеріне қарағанда Арал табанынан кезінде зияндылығы өте жоғары миллиондаған тонна тұзды шаңдар желмен тарап, ал әрбір гектар жерге 700 кг тұз аспаннан жауатынын дәлелдеген. Міне, осыған орай бұл күндері теңіздің 70-80%  жалаңаштанып құрғаған теңіз табанынан жан-жаққа тарап ұшатын әлгі тұз шаңының көлемін есептеп шығу қиынға соқпайды. Демек, бұл күндері әлемнің түкпір-түкпіріне жылына орта есеппен теңіз табанынан 290 млн. тоннаның үстінде тұз-шаң тарап жататыны белгілі болды. Қазіргі деректер бойынша Арал теңізіндегі тұздың жалпы массасы 10,7 – ден 11,4 млрд. тоннаға жетті. Аралдың тұзы таза табиғи тұз емес, құрамында тыңайтқыштар мен гербицидтердің қалдықтары, гексохлоран сияқты аса қауіпті химикаттар ондаған жылдар бойы Сырдария мен Әмудария ағынымен ілесіп, теңізге құйылады.

Сонымен, экологиялық апаттың негізгі себептері:

-          Жергілікті жердің тарихи-табиғи ерекшеліктерін ескермеу;

-          Ауыл шаруашылығын дұрыс жоспарламау;

-          Судың қорын есепке алмау;

-          Суды өте көп қажет ететін күріш, мақта дақылдарын барынша көбейтіп жіберу;

-          Жерді игерудің агротехникалық шараларын сақтамау және суды үнемді пайдаланбау;

-          Табиғат ресурстарын пайдалануға жіберілген қателіктер мен оны меңгерудің ғылыми тұрғыдан негізделмеуі.

Осы аталған фактілер Арал теңізі экожүйесіндегі тіршілік атаулыны экологиялық дағдарысқа әкелді. Бұл жағдайлар адам баласының қолдан істеген қателігі ретінде дүние жүзіне белгілі болды.

Арал мәселесі соңғы 10 шақты жылда географ және эколог ғалымдар арасында жиі-жиі пікірталастар туғызуда. Ол туралы халықаралық конференциялар ұйымдастырылды. Өркениетті елдер, халықаралық қоғамдастықтар қаржылай көмек көрсетуде. Олар негізінен Орта Азия республикалары, Ресей, АҚШ, Жапония, т.б мемлекеттер. Қазақстан жағы өз тарапынан Кіші Аралды сақтап қалу үшін көптеген жұмыстар атқарды. Екіге бөлінген теңіздің Қазақстандық аймағындағы Кіші Аралдың деңгейі баяу болса да көтеріліп келеді.

Арал теңізін қалпына келтіріп жандандыру жөніндегі бірнеше ғылыми болжамдар мен жобалар бар. Олар:

  1. Сібір өзендерін Қазақстанға бұру.
  2. Әмудария мен Сырдария өзендерінің суын реттеу арқылы суды молайту.
  3. Арал теңізін жартылай сақтап қалу.
  4. Каспий теңізінің суын жасанды канал арқылы әкелу.
  5. Жер асты суларын пайдалану.
  6. Арал теңізінің өздігінен табиғи реттелуін  немесе толысуын күту.

Әрине, бұл жобалар болашақтың ісі болғанымен, уақыт талабы оны күттірмейді. Бәрі де қаражатқа тірелуі мүмкін. Ал оның іске асуы адамзат қауымының білімі мен біліктілігіне байланысты екені анық.

Қазіргі кезде Аралды құтқару бағытында батыл да жоспарлы түрде ғылыми негізде жұмыстар жасалуда. «Арал тағдыры – адам тағдыры» болғандықтан, ғажайып су қоймасын оны сақтап қалу қазіргі ұрпақтың болашақ алдындағы борышы.

Қызылорда облысы халқының денсаулығы мен жағдайы ерекше толғандырады. Әлемдік денсаулық сақтау бірлестігінің (ВОЗ) мәліметтері бойынша адамның денсаулығы 10% -ға ғана медицинаға, 20% тұқымқуалаушылыққа, 50%  өмір сүру жағдайына және 20% қоршаған ортаның жағдайына тәуелді екен.

Арал апатына байланысты экологиялық тепе-теңдіктің бұзылуы адам денсаулығына зияндылығы 1970 жылдан байқала бастады.

Жағымсыз экологиялық факторлармен ауадағы зиянды шаң-тозаң қалдықтары және Арал теңізінің жалаңашталынған табанынан ұшқан тұздар тыныс алу органдарын зақымдайды. Жоғарыда көрсетілген деректер бойынша облыста тіркелген аурулардың ішінде 47,9 % -ын тыныс алу аурулары алады. Оның тексерушілерден алынған көрсеткіші – 29,10 %. Тіркелуі бойынша екінші көрсеткіш ол ас қорыту органдарының аурулары. Асқорыту мүшесі аурулары облыс көлемінде екінші орында 29 % болғанмен, 2007-2008 жылдарда республикадағы облыстар арасында бірінші орында, яғни 56,5 % құрады.

Сондай-ақ бұл өңір тұрғындарында ішек-қарын аурулары мен қан аздығы, әсіресе әйелдер мен балалар арасында балалар өлімі мен туа біткен аурулар және балалардың жүйке аурулары көбею үстінде. Мысалы, облыста 2001-2003 жылдар аралығында 1408 бала алғаш рет мүгедектігіне куәландырылды. Демек, балаларды мүгедектікке шалдықтырып отырған негізгі аурулардың ішінде белді орынды жүйке аурулары иеленеді.

1995 жылы Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының ЮНЕСКО қоғамдық бірлестігі Арал теңізі өңіріндегі әйелдер мен балалардың денсаулығын жақсарту туралы «АСПЕРА»бағдарламасын қабылдаған болатын. Бұл халықаралық бағдарламаның негізгі мақсаты – тыныс алу жолдары мен жедел іш өту дерттерімен күрес, нәрестені дүниеге келісімен ана сүтімен қоректендіруді насихаттау, елді жұқпалы ауруларға егу болып табылады. Бағдарламаның негізгі мақсаты – Арал өңіріндегі әйелдердің науқастануы мен балалардың шетінеуін азайту.

Нәресте – біздің болашағымыз. Сондықтан да бірінші кезектегі міндетіміз үздіксіз өсіп келе жатқан экологиялық  қолайсыз жағдайда болашақ ұрпақтың денсаулығын әйел бала көтермей тұрған кезеңнен бастап қамтамасыз ету болып табылады.

Қызылорда облысында әйелдердің саны жалпы халық санының 51 % құрайды. 2009 жылы тірі туылған балалар саны 361 489. Республика бойынша босану жасындағы әйелдердің денсаулық индексі 30.8, ал Қызылорда облысында 12.0.  Нәтижесінде көрсетілген облыста экстрагенитальды аурулардан ана өлімінің жоғарғы көрсеткіші орын алып отыр. 100 000 тірі туылғанға шаққанда облыста 27,9. Туу көрсеткіші республикадан жоғары 1000 халыққа шаққанда 28,9 экстрагенитальды аурулар арасында көп кездесетіні: қан аздық, несеп-жыныс жолдары науқасы, тыныс жолдары мен асқорыту жүйесі науқастары, қан айналымы жүйесі аурулары.

Қазақстан Республикасының Ұлттық Ғылым Академиясының тамақ проблемалары бойынша аймақтық ғылыми орталығының Қызылорда облысында жүргізген зерттеулерінің көрсетуі бойынша жүкті әйелдердің 100 % темір жетіспейтін анемия (ТТА) ауруымен ауырады. Анемия әйелдерде 45,9% болса, ал балаларда 64,3%  дейін кездеседі.

Арал маңының тұрғындарының шаш үлгілеріне талдау жасаған кезде онда кадмий, қорғасын, кобальт сияқты және басқа улы элементтердің жоғарғы мөлшерде болғаны анықталды. Міне, осылай Арал теңізінің апаты бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымының қоршаған ортаның денсаулыққа кері әсері туралы тұжырымын растайды.

Республика бойынша 2009 жылы тіркелген 133 ана өлімі ішінде 65 жағдайдың себебі экстрагенитальды(48,9 %) науқастар деп табылған. Әр өлген 2-ші әйелде соматикалық патология болған. Бірінші орында тыныс жолдары ауруы 47,9%, одан кейін жүрек қан жүйесі ауруы 23,1% , туберкулез 9,2% , гепатит 4,6% , рак 4,6% .

Балалар сыртқы ортаны ластаушыларға  - ксенобиотиктерге өте сезімтал келеді, ксенобиотиктер жасушалық және молекулалық деңгейде иммунитетті төмендетеді. Арал маңының 150 баласына зерттеу жүргізілген. Олардың 14,1 % балаларда өсіп жетілудің кемістігі анықталып, иммунологиялық дәрежесі сау балаларға қарағанда әлдеқайда ауытқыған. Балаларда қорғаныш тапшылығы, ағзаның бейімдеушілік қабілеті өте төмендегені байқалады.

Экологиялық дағдарысқа ұшыраған аймақта жыл өткен сайын дамуында туа пайда болған ақаулықтары бар балалардың саны артып келеді. Жүректің дамуындағы ақаулар тірек-қимыл және орталық жүйке жүйесі ақауларынан кейінгі үшінші орында тұр. Республикада жыл сайын 3500 бала тау пайда болған жүрек ақауымен дүниеге келеді, олардың 60 %-ы алғашқы 2 жылда өледі. Арал маңының 447 баласына жүргізілген зерттеудің мәліметі бойынша 85 % баланың гастродуоденальдық бөлігінің, ұйқы безінің, бауыры мен ішегінің аурулары анықталған. Теміртапшылық анемия бүкіл мүшелердің және жүйелердің ауруын туғызады., оның өзі бейімдеушілік қабілетінің төмендеп, аурудың асқынуына әкеледі.

Сонымен қатар кеміс болып туылған балалардың ішінде бас пішімі бұзылған, миы толық емес, қоянжырық, құтамақ, мүрікқұлақ, сондай-ақ ішек-қарынның сыртына бітіп тууы да жиі кездеседі. Бұл экологияның «жемісі».

Балаларда туа біткен кемістіктердің ішінде жиі кездескені сүйек жүйелерінің аномалиясы (19,0), бас сүйегі және ми аномалиялары (18,4), сонан соң жүрек-қан тамырлары жүйелерінің аномалиялары (16,8). Бұл аталған көрсеткіштер 1000 туған балаға есептеліп шығарылған. Арал апатына ұшырап отырған Арал ауданы жоғары деңгейде.

Экологиялық жағдай сумен жабдықтаудың қанағаттанғысыздығы және нашар тамақтануы адамдардың денсаулығынан көрінуде.

Сырдария өзені - ауыз су мен барлық тіршіліктің көзі болып табылады. Жыл сайын Сырдария өзенінен және оның халық тұтынатын су қоймаларынан алынған сынама нәтижесі тексеріліп отырады. Бұл сараптама нәтижелерін Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау министрлігінің 30.01.2004 ж. № 99 бұйрығымен,  Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау министрлігінің 27.01.2004 жылғы

№ 21 бұйрығында арнайы расталған құжаттар арқылы дайындалды. Сырдария өзені суының сапасының төмендігі адам денсаулығына және халықтың суға қатысты ауруларының жиі тіркелуіне әкеп соғады. 2005-2009 жылдары жер бетіндегі және жер астындағы судан алынған сынақты зерттегенде судың физикалық-химиялық сапалық көрсеткіштері: судың кермектігі, тұтқырлығы, түсі, иісі, мөлдірлігі және микробиологиялық көрсеткіштері нормаға сәйкес келмейді. Сондықтан да Сырдария өзені әр түрлі улы химикаттармен, минералды тыңайтқыштармен ластанып, халықты ауыз сумен қамтамасыз етуге мүлде жарамайды. Онда суды зақымдаушы заттар мұнай өнімдері, ауыр металдардың тұздары, пестицидтер, фенолдар тағы басқалар кездеседі. Арал қаласының маңында минералдану деңгейі қалыптағыдан 3 есе асады: нитраттар  - 13,6 есе, улы химикаттар – 2,3 есе, мұнай өнімдері – 1,3 есе.

Улы пестицидтердің адам ағзасының қанында, ана сүтінде, жер асты суларында табылуы адам ағзасына зиянды заттардың, соның ішінде мутагендік, концерогендік улы химикаттардың жиналу қаупін туғызады.

Арал өңірі апат аймағының тұрғындарының 91 % -ның қанында пестицидтердің бар екендігі, сондай-ақ ана сүтінің құрамындағы тұз бен пестицидтердің қалыпты жағдайдан жоғары екендігі анықталды.

Болашақта Аралдың бұрынғы аумағы мен көлемін қалпына келтіре алмағанмен, теңіздің одан әрі тартылуына қарсы қолдан келетін барлық мүмкіндіктерді жасаған дұрыс. Көптеген жұқпалы және созылмалы науқастардың Қызылорда облысында жиі кездесуі – тек ауыз судың мемлекеттік стандартқа сай келмеуіне тікелей байланысты. Бұл аталған дерттердің алдын алуға немесе азайтуға тек сапалы ауыз сумен халықты қамтамасыз еткенде ғана қол жеткізуге болады.

Сонымен қатар экологиялық қолайсыз аудандарда тұратын тұрғындардың қайнаған суды қолдануының жұқпалы аурулардың алдын алуда маңызы зор. Қызылорда облысында кездесіп отырған науқастарды терең және көлемді түрде статистикалық зерттеу көптеген өзекті мәселелерді анықтайды.

Экологиялық қолайсыз ауданда кездесіп отырған науқастардың таралуы олардың сыртқы ортаның зиянды әсерлерімен байланысты болып келеді.

Жалпы, адам үшін бірінші байлық  - денсаулық. Сондай – ақ, ертеңін ойлаған әрбір ел алдымен халқының саулығын, ұрпағының салауатты өмір сүруін қадағалайтынын әркез естен шығармағаны абзал.

Аралдың қайғылы тағдыры мен ызғарлы зардабы қазір аймақ шеңберінен асып, бүкіл әлем биігінен білінуде. Осыдан – ақ  теңіздің қазіргі жағдайы тым ауыр, келешегі тым күңгірт екенін түсінуге әбден болады.

Қазір Аралдың кебуі күнмен есептелуде. Демек, бүгінгі таңда кезек күттірмейтін мәселе – құрғаған теңіз табанындағы тұз, шаңның көбеюін қалайда бәсеңдету. Ол үшін кепкен тұз ұлтанындағы құм, тұз шаңдары жер үсті немесе жер асты суымен бастыру, сол сияқты өсімдік түрлерін егу жұмыстарын айрықша назарға алған жөн. Әлі де Арал теңізі бассейндегі проблемаларға орай, халықаралық қорлар мен ұйымдардың қаржылары мен мүмкіншіліктерін жұмылдыру қажет.

Егер де жоғарыда аталған жұмыс көлемдері толық іске асырылған жағдайда Арал өңірінің атмосфералық ауа қабатттары тазарып, сондай – ақ аймақта төтенше ауру түрлерінің қандай түрі болса да таралмауына оң жағдай туар еді.

Алдағы уақытта экологиялық қолайсыз аймақта бұл саладағы өзекті мәселелер күн тәртібінен түспеген жөн. Экологиялық апат аймақтық қана емес, әлемдік апатқа айналмауы мемлекет тарапынан шешіліп, табиғат қорғау шаралары іске асырылуы керек. Сондықтан да «Жұмыла көтерген жүк жеңіл» демекші оған бір кісідей атсалысуға қозғаушы болуымыз керек.

Қызылорда облысының көлеміндегі Сырдария өзенінің суының сапасының

2009 жылғы гидрохимиялық көрсеткіштері

Су нысанының

аты

Судың ластану индексі

Ластаушы заттардың 2009 жылғы ШРК мөлшерінен асқан көлемі

2008 жылғы

2009 жылғы

Ингредиенттер

Орташа концентрациясы

мг/л

ШРК-ның еселеніп өсуі

Сырдария өзені

Қызылорда қаласы су/қ

2,07(3 кл)

қоңыржай зақымдалған

1,59(3 кл)

қоңыржай зақымдалған

Оттегі

БПК

Сульфаттар

Мыс

Темір

Магний

6,00

1,93

352,5

0,0035

0,11

114,83

1,0

0,64

3,53

0,5

1,0

2,87

Сырдария өзені

Төменарық су/қ

Жаңақорған ауданы

1,84(3 кл)

қоңыржай зақымдалған

1,80(3 кл)

қоңыржай зақымдалған

Оттегі

БПК

Сульфаттар

Мыс

Темір

Магний

6,43

1,2

297,5

0,004

0,05

78,27

0,93

0,4

2,98

4

0,5

2,0

Сырдария өзені

Қазалы с/қ

Қазалы ауданы

2,00(3 кл)

қоңыржай зақымдалған

2,00(3 кл)

қоңыржай зақымдалған

Оттегі

БПК

Сульфаттар

Мыс

Темір

Магний

4,77

1,13

323,5

0,035

0,034

79,55

1,26

0,38

3,24

3,5

1,72

1,98

Сырдария өзені

Қаратерең су/қ

Арал ауданы

2,29(3 кл)

қоңыржай зақымдалған

2,15(3 кл)

қоңыржай зақымдалған

Оттегі

БПК

Сульфаттар

Мыс

Темір

Магний

4,45

1,63

336

0,004

0,2

73,78

1,35

0,54

3,36

4

1,85

1,8

 

Орталықтандырылған ауыз судың 2000-2008 жылдар аралығындағы ластану көрсеткіштерінің мониторингі

Облыс аудандары

Ауыз суының микробиологилық көрсеткіштері бойынша гигиеналық талапқа сай келмейтін (%)үлес салмағы

Су құбырының суы

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

Облыс бойынша барлығы

6,3

5,0

4,4

5,0

7,3

4,6

6,7

8,3

4,8

Арал ауданы

1,3

4,0

4,5

3,4

4,5

4,2

3,5

4,1

3,6

Қазалы ауданы

4,9

4,0

2,0

13,6

14,4

7,0

13,4

12,5

13,4

Қармақшы ауданы

6,5

2,0

4,5

4,1

0,8

2,6

6,5

5,1

2,4

Жалағаш ауданы

3,4

6,0

2,5

1,2

1,5

4,6

6,4

2,6

6,0

Сырдария ауданы

12,4

7,0

1,0

2,2

9,5

1,2

8,9

3,5

7,2

Шиелі ауданы

9,0

3,0

3,1

2,4

2,4

6,2

5,8

2,4

3,6

Жаңақорған ауданы

11,4

4,0

4,8

4,0

7,3

7,1

5,6

4,4

4,0

Қызылорда

5,9

6,0

6,7

6,0

10,7

11,1

12,5

10,4

11,0

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Әбшенова Л.Ү., Заирова Б. Адам экологиясы, денсаулығы және өмірлік дағдылары. Алматы, 2010.

2. Бұхарбаева Д., Ершина А.К. Еліміздің экологиялық проблемалары.

3. Бейсенова Ә., Шілдебаев Ж. Экология оқу құралы. Алматы: «Мектеп» 2005.

4. Досмамбетов Б., Маханов Т., Төлеутаев К. Арал аймағы медициналық, әлеуметтік демографиялық сипаттама. Қызылорда «Нұр-сәулет»  1998.

5. «Жан мен дәру» газеті, 1-бет. №10 (12) Қазан 2010.

6. Ормантаев К.С., Ешмұқанбетов С.Н. Экология және ана мен бала денмаулығы. Алматы: «Қазақстан»1991.

7. Тасжарғанова Г. Қызылорда облысындағы табиғи және техногендік факторлардың қоршаған ортаға әсерін зерттеу рефераты.

8. Серікбаева Ж. Өлке экологиясы.Қызылорда, 2000.

 

Мектеп оқушыларын көркем шығармалар арқылы отансүйгіштікке тәрбиелеу

Рүстемова Камшат Мырзаханқызы, Шаймұратова Гүлнара Берікханқызы, Семей қаласының №37 гимназиясы, e-mail: Semey_37@ mail.ru, janar_83_25@mail.ru

In given report notified patriotic upbringing of the future generation. The actual subject of the schools for present-day is a vaccinated schoolboy love for native land. In report reveal; open extensive detail patriotism feeling, interest to national tradition.

In message of the president N.A.Nazarbaev "Kazahstan-2030" we dwelt at some length upon some points about development beside students feeling love for native land. In artistic product about education growing generations lit feeling love to folk, this is seen in product prominent enlighteners Al-Farabi, Zh.Balasagun, M.Kashkary. The Prime examples in education patriotism feeling are prominent enlighteners of kazakh folk Sh.Ualihanov, Y.Altynsarin, A.Kunanbaev, as well as kazakh celebrities, batyry such as M.Utemisov, B.Momyshuly, in their works we see the sample of the heroism, humanism. Value given report is that by means of publishing the artistic product will is reached purpose of the patriotic education. For this necessary by means of bright, artistic publishing to wake the interest of students to culture, tradition, rite of its folk.

 

В данном докладе оповещается патриотическое воспитание будущего поколения. Актуальной темой школ на сегодняшний день является привитие школьникам любви к родине. В докладе раскрыты обширно детали чувства патриотизма, интереса к национальным  традициям.

В послании президента Н.А.Назарбаева  "Казахстан-2030" мы подробно остановились на некоторых пунктах о развитии у учащихся чувства любви к родине. В художественных произведениях о воспитании подрастающего поколения освещены чувства любви к народу, это видно в произведениях выдающихся просветителей Аль-Фараби, Ж.Баласагун, М.Кашкари. Ярким примером в воспитании чувства патриотизма являются выдающиеся просветители казахского народа Ш.Уалиханов,Ы.Алтынсарин, А.Кунанбаев, а также казахские знаменитости, батыры такие как М.Утемисов, Б.Момышулы, в их трудах мы видим образцы героизма, гуманизма.

Достоинством данного доклада является то, что с помощью издании художественных произведений будет достигнута цель патриотического воспитания. Для этого необходимо с помощью ярких, художественных издании разбудить интерес учащихся к культуре, традициям, обрядам своего народа.

Жас ұрпаққа отансүйгіштік тәрбие беру мәселесі адамзат тарихының өне бойындағы ғасырлардан ғасырларға ұласып келе жатқан ұлы мақсат, мұраттардың ішіндегі ең бастысының бірі болып саналғанын қай елдің болса да өткен тарихынан, бүгінгі саяси идеологиясы мен болашаққа жасаған стратегиялық жоспарларынан көруге болады. Ал қазіргі таңда да сол бір ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан мүдденің адамзат өркениетімен бірге халықаралық қауымдастықтан өзінің лайықты орнын алып отыр.

Бүгінгі таңда жалпы білім беретін орта мектептің оқушыларына отансүйгіштік тәрбие берудің ұйымдастырылуы оның сапалы жүзеге асырылуымен байланысты. Оқушыларды отансүйгіштік рухта тәрбиелеу – бүгінгі жалпы білім беретін орта мектептің тәрбие жұмысындағы негізгі бағыттарының бірі. Қазақстан Республикасы азаматттарына патриоттық тәрбие берудің 2006-2008 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында «Азаматтардың бойында жоғары патриоттық  сананы, өз елі үшін мақтаныш  сезімдерін қалыптастыру патриоттық тәрбие жүйесін жоспарлы түрде дамыту арқылы Отанының мүдделерін қорғау жөніндегі азаматтық борыш пен Конституциялық міндеттерді орындауға тәрбиелеу, білім жүйесінің ұлттық үлгісін тиімді дамыту» мәселелері кеңінен қаралған. [4,3]

Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан – 2030» Жолдауында: «Оқушыларды қазақстандық патриотизмге, шығармашылық жағынан дамыған жеке тұлға ретінде тәрбиелеу қажет. Бүгіннен бастап ұлттық мінез-құлық, биік талғампаздық, тәкаппарлық, тектілік, білімділік, биік талғам, ұлттық намыс қасиеттерін сіңіріп қалыптастыруымыз керек», - деп атап көрсеткен.

Педагогика ғылымы қоғамымызды түбегейлі қайта құру, елде әлеуметтік-экономикалық тоқыраудан шығарудың ірі ауқымды күрделі міндеттерін шеше отырып, жаңа уақыт адамын, оның идеялық-адамгершілік келбетін қалыптастыруға ерекше мән береді. Осы тұрғыдан Қазақстан мемлекетінің идеологиясы мен жаңа саясат парадигмасы мектептер мен жоғары оқу орындарында білім беру үрдістерін қайта қарауда инновациялық жолды іздестірудегі туындайтын қайшылықтарды жеңу жолдарын табуды, білім мазмұнын құруға концептуальды тұрғыдан қарау жеткіншек ұрпақты тәрбиелеудегі тәрбиенің рөлін көтеруді талап ететіні күмәнсіз.

Патриотизм – туған жерге, Отанға деген сүйіспеншілік. Оның негізгі элементтері: туған жер, ана тілі, елдің әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрі және оларды құрмет тұту.

Патриоттық сезімнің нысаны мен қайнар көзі – Отан. Патриоттық тәрбиенің негізгі мазмұны тңған жердің табиғаты, оның байлықтары, тіл, дәстүр, тарихи ескерткіштер, туған өлкедегі тамаша киелі орындар болып табылады.

Патриоттық тәрбие – қоғамдық дамудың әрқилы кезеңдерін бастан өткізіп келе жатқан тарихи құбылыс. Ол қазақ халқымен бірге жасалып жатқан сезім болып табылады. Отаншылдық сезім – адамда жүре пайда болатын жеке тұлғаның саналы өмірімен қабаттас қалыптасатын психологиялық, әлеуметтік құбылыс.[ 2, 8]

Ғалым С. Иманбаеваның пікірінше, патриоттық құндылық дегеніміз – елі мен туған жерін, Отанын сүю, мемлекеттің тәуелсіздігі мен бейбітшілігін, әлемдік тыныштықты сақтау үшін күресуі, өзінің ана тілін, дінін, дәсүрін, бүгінгі заман талабына сай ұлттық мүдде негізінде жетілдіруі, қоғамдағы ізгілік қарым-қатынасты, табиғат пен адам арасындағы мейірімділікті, ұлтаралық мәдениетті дамытуы.

Жалпы патриотизмді адамгершілік, саяси принцип және адалдық, мақтаныш, сүйіспеншілік, сезім тұрғысынан қарастырады. Патриоттық тәрбиенің философиялық астарына, даму үдерісіне үңілетін болсақ, түп тамыры Түркі қағанатынан бастау алып, кең толғамды идеяларды қазақ даласының ойшылдары Әл- Фараби, Ж. Баласағұн, М. Қашқари, жыршы жыраулар өз шығармаларында шолу жасағандығы айқын аңғарылады.

Өз ұлтына деген патриоттық сезімді қазақ ағартушылары – Ш. Уәлиханов,

Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев шығармалары Қазақстан тағдырына деген, оның бостандық сүйгіш халқының болашағына деген қамқорлық пен туған табиғатына, мәдениетіне, тіліне, озық дәстүрлері мен ұлттық мінездерінің жақсы жақтарына деген сүйіспеншілігінен көрініс тапты.

Ұлттық сезім, Отанға деген сүйіспеншілік негізінде Алаш қайраткерлері М. Дулатұлы «Оян қазақ!» - деп ұлттық сананың жаңа бір белесіне шақырса,

А. Байтұрсынұлы «Қазақ» газетін ашып, бүкіл Алаш жұртын тәрбиеледі.

Б. Момышұлы: «Патриотизм – Отанға деген сүйіспеншілік, жеке адамның аман-саулығы, қоғамдық, мемлекеттік қауіпсіздікке тікелей байланыстылығын сезіну, өзінің тәуелді екеніңді, мемлекетті нығайту дегеніміз – жеке адамды күшейту екенін мойындау, қысқасы патроитизм дегеніміз мемлекет деген ұғымды, жеке адамның өткенімен, бүгінгі күнімен және болашағымен қарым-қатынасын барлық жағынан біріктіреді» - деп «ұлттық патриотизм», «қазақстандық патриотизм» ұғымдарына анықтама берген. [5,7]

Елжандылық идея, отаншылдық сезім – адамда жүре пайда болатын, жеке тұлғаның саналы өмірімен қабаттас қалыптасатын психологиялық, әлеуметтік құбылыс.

Отаншылдық сезім – жалпы адам баласына тән адами түйсік қасиет, оның еліне, туған жеріне, өз тілі мен мәдениетіне, ұлттық құндылықтарына жеке қатынасын, өзіндік бағасын, түйсінуін, қуаттап қолдауын пайымдайтын сезім көрсеткіші.

«Қазақстандық патриотизм» ұғымы осы түсінікті байыта түседі. Ол көздің қарашығындай сақтап келген туған жерін қорғау, елінің салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпын сыйлау, ана тіліне деген сый-құрмет, елі мен жерінің өркендеуіне үлес қосу, Қазақстанда мекендейтін өзге ұлт өкілдерінің мүддесімен санасу сияқты құндылықтардан тұрады.

Патриотизм туралы идеяларды кезінде өздерінің шығармаларында түрік ойшылдары, атап айтсақ Әбунасыр Әл-Фараби, Ж. Баласғұн, М. Қашқари айтқан болатын.

Батырдың рухын көтеру, оларды жігерлендіру халыққа кеңінен танымал болған ақын-жырауларымыздың дәстүрі болған. Солардың бірі  - Ақтамберді жырау. Бабамыздың жыр толғаулары елді бірлікке, топтасуға үндейді. Оның отансүйгіштікке бағытталған жыр жолдарын естіген қай жауынгер болмасын алдаспанын жауға сілтемей қалмасы анық еді.

Көркем шығарма арқылы жеке тұлғаның рухани әлеміне мақсатты түрде әсер ету үшін ең алдымен оқушылардың көркем шығармаға деген қызығушылықтарын оятып, оны әсерлі оқи, тыңдай білуге баулу қажет.

Ұрпақ тәрбиесінде көркем шығармалар баланы елжандылыққа тәрбиелеу құралы екені сөзсіз. Абай шығармалары өсіп келе жатқан жас ұрпақты патриоттыққа баулып, ар-намысын, адамгершілік үшін күресуге тәрбиелеп, қайрат, ақыл, жүректілік сияқты адам бойындағы қасиеттерді қалыптастырады.

Қазақстың классик ақыны Абай тікелей жауынгерлік және ерлік тәрбиесіне арнап еңбек жазбағанымен де, өзінің поэмаларында, қарасөздерінде отансүйгіштікті қалыптастыратын ұлттық сана, намыс, парыз секілді қасиеттерді жан-жақты қамтыды.

Данышпан ғалым өзінің отыз тоғызыншы қара сөзінде «Рас бұрынғы біздің ата-бабаларымыздың бұл замандағылардан білімі, күтімі, сыпайылығы, тазалығы төмен болған, бірақ бұл замандағылардан артық екі мінез бар екен. Әуелі – ол заманда ел басы, топ басы деген кісілер болады екен. Көші-қоны болса, дау-жанжалды болса, билік соларда болады екен. Екіншісі – намысқор келеді екен. Ат аталып, аруақ шақырылған жерге ағайынға өкпе, араздыққа қарамайды екен, жанын салысады екен. Кәнеки енді осы екі мінез қайда? Бұлар да арлылық, намыстық, табандылық – тәрбиенің жемісі  дейді. Адамның ең ұлы сезімі азаматтық парызын орындау үшін жоғарыда аталған мінезді игеру керек екенін Абай атап көрсетеді. Абай шығармаларынан қазақ халқының өзіндік қасиет бітімін көреміз.

Абай шығармаларын зерделеп қарайтын болсақ, өсіп келе жатқан жас ұрпақты ерлік рухта, отансүйгіштікке баулып, ар-намысын, ождан, адамгершілік қасиет үшін күресуге, оны бірте-бірте жастар бойына сіңірудегі халықтық педагогиканың негізгі қағидаларымен кездесеміз.

Абай ұлы ойшыл ретінде қазақтар үшін идеал болды және бола береді. Абай халықтың патриот ұлы ретінде өзінің өлеңдерінде дүниетанымның мәнін, шындықты нақ суреттей отырып табиғат, адам, қоғамды үйлестіре білді. Ұлы ақынның өлеңдері мен қарасөздерінің тәрбиелік мәні ерекше. Ол шығармалары арқылы жағымсыз мінез-құлықтан сақтандырып, жағымды мінез-құлықты, шеберлікті, іскерлікті,халқымыздың салт-дәстүрінің озығын дәріптеп, балаларды өнер-білімге, ғылымға, елін, жерін сүюге, оны қорғауға, адамгершілікке шақырады. Абай шығармаларын оқыту арқылы оқушылардың дүниетанымдық көзқарасын қалыптастыруға толық мүмкіндік бар. Ақын өлеңдері мен қарасөздерінің туған жер, оның табиғаты, онда  мекендейтін адамдардың және жан-жануарлардың іс-әрекеттерін суреттеп сипаттау арқылы табиғат пен адамның, қоғамның өзара байланысын еліне, жеріне сүйіспеншілік сезімді тәрбиелеуге мүмкіндік туғызады. [ 6. 4]

Рухани күш беретін жыр мен намысты оятатын өлеңнің қуаты бүтіндей бір елді әулетті іс-әрекетке бастай білген. Оған дәлел ретінде Махамбеттің өлеңдерін мысалға келтіруге болады.

Махамбет және отансүйгіштік тәрбие десек, осы ұғымдардың өзі бір-біріне арнайы сұранып тұрған түсініктердей әсер қалдырады. Елі мен жерін сүйіп, туған халқының мұңы мен мұқтажын жоқтауға бар ғұмырын арнаған екі тарлан Махамбет пен Исатай бастаған көтеріліс патриоттық рухтың көрінісі іспетті болса, оған Махамбеттің өлместей болып әр ұрпақтың есінде жаңғырып тұратын өткір де отты жырлары ұлтжандылық дәстүрдің идеясы мен идеологиясы тәрізді. Яғни, бейнелі түрде патриотизмнің, елжандылықтың тәні мен көрінісі Махамбеттің отты өмірі болса, осының жаны мен ішкі мазмұны оның жалынды жырлары деп танимыз.

Махамбет Өтемісұлы шығармаларындағы отансүйгіштік тәрбие идеяларын көрнекті ғалымдар Е.Ковалевский, Х. Досмұхамедов, А. Рязанов, М. Тынышпаев, М. Әуезов, Ә. Сарай т.б. зерттеушілер өз тараптарынан Махамбеттануға көп үлес қосты деп айта аламыз.

Махамбет Өтемісұлының өмірі мен шығармашылығын, тәлім-тәрбиелік көзқарастарын жас ұрпақты оқыту-тәрбиелеу үрдісінде, соның ішінде, әсіресе жалпы білім беретін орта мектепте отасүйгіштік тәрбие беру тұрғысынан зерделей қарастыру және айналымға енгізу қажет-ақ..

Елдің еркіндігі мен азаттығы, теңдігі үшін күрескен, қазіргі тәуелсіздігіміздің бастау көздерінің бірінде тұрған жалынды күрескер, от ауызды, орақ тілді Махамбет сынды халқымыздың қасиетті шежіресіндегі біртуар азаматтарымыздың рухын еске алып, істерін үлгі тұтып, сөздерінен тағылым алып, есімін қастерлеу және сол арқылы кейінгі ұрпақты отансүйгіштік рухта тәрбиелеу- бәрімізге ортақ парыз. М. Өтемісұлы - еліміздің қаһармандыққа толы тарихында өзіндік өшпес із қалдырған сан қарлы талант иесі болуымен қатар өз сөзін ісімен де дәлелдеп өткен, яғни қара домбырасы мен жалаулы найзасын қатар ұстаған әрі ақын, әрі батыр.

Өзінің бар өмірін түгелімен тума талантты қайталанбас шығармашылығымен де, қол бастаған қолбасшылық ержүрек батырлығымен де патриоттық, елжандылық ұстанымдарда өткізген, сол жолда өмірін құрбан етіп, артына осы отансүйгіштік, ұлтжандылық рухтағы мәңгі өлмес жырларын қалдырған Махамбет патриотизмі бір сөзбен айтуға сыймайтын, кеңірек талдауды қажет ететін күрделі мәселе болып отыр.

Махамбет және патриотизм дегеннің ажырамас ұғымдар екенін әркім де мойындайтыны сөзсіз, ендеше оның осы жолдағы ерлік ісін қайта-қайта еске алып, патриоттық, тәрбие тұрғысынан тереңдеп зерттеп, одан әрі уақыт өткен сайын жаңа қырынан зерделей түсіп, оның жырларын оқып-жаттап, аталған тұрғыдан тағы да бір сараптай пайымдап алу, оның өнегелі өмірі мен өміршең жырларын Қазақстандық идеологияның басты мақсатына пайдаланудың мәні де үлкен. [4 ,3 ]

Ата-бабаларымыз ұлан байтақ елін, байлыққа толы жерін ғасырлар бойы қорғап, халқының бостандығы мен тәуелзісздігі үшін елді жаулардан қорғаған батырларын, халқының сөзін сөйлеп, елдің қамын ойлап, түрлі дау-дамайларды шеше білген білімпаз, дана шешендері мен билерін мақтан еткен. Шежіреге толы елімізді қорғау, шешен де өткір тілімізді, дінімізді сақтау, оны зерттеп білу әрқайсымыздың азаматтық парызымыз болып табылады.

Патриотизм ұғымын Отанға деген сүйіспеншілік тұрғысынан 21 ғасырдағы жаһандану үдерісі бүкіл әлем халықтарын біріктіру арқылы өркениеттілікті сақтап қалуға бар күш жігерін жұмсап отырған тұста патриотизм ұғымы кең тұрғыда тек Отан емес, әлемдік деңгейде қарастыруды қазіргі қоғамдағы және әлемдегі даму үдерісі талап етеді. Бүгінгі тәуелсіз Қазақстан және әлемдегі жаһандандыру үдерісі тұрғысынан патриотизм ұғымы халықтар мен ұлттардың өз Отанына, мемлекетіне деген сүйіспеншілігімен қатар, әлемдік дамудың тыныштығы мен бейбітшілігін сақтау үшін барлық күш-жігерін жасауға ұмтылу. [5,9]

Қай заманда болмасын адамзаттың басты міндеттерінің бірі -өсіп келе жатқан жас ұрпақты ақылды да саналы, тәртіпті де еңбексүйгіш, өз халқының патриоты болатын ұрпақ тәрбиелеу екені даусыз. Еліміздің болашағы жастарды тәрбиелеуде талай ғасырлар бойы жасап, әріден келе жатқан әдет-ғұрпына, салт-дәстүріне арқа сүйеуіміз керек.

Пайдаланылған әдебиеттер:

  1. Қазақстан Республикасының азаматтарына патриоттық тәрбие берудің 2006-2008 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы// Актілер жинағы.- 2006.- №38.- 55-82
  2. Атабекова Г. Жас ұрпаққа патриоттық тәрбие берудің ұлттық аспектілері// Оқушы тәрбиесі.- 2010.- №11.- 8-10
  3. Бұзаубақова К. Патриотық тәрбие берудің басым бағыттары// Қазақстан мектебі.- 2010.- №4.- б.4-7
  4. Қайыржанова Б. Махамбет және отансүйгіштік тәрбие// Қазақстан мектебі.- 2008.- №2.- б.3-5
  5. Сарсенбаев Б.Б. Оқушыларға патриоттық тәрбие берудің теориялық  негіздері // Оқушы тәрбиесі.- 2009.- №3.- б. 7-9
  6. Төлешева Ұ. Бастауыш сынып оқушыларын көркем шығармалар арқылы патриоттыққы тәрбиелеу// Оқушы тәрбиесі.- 2010.- №11.- б.4-6
     

Сөз қоры – білім тірегі

Анарбекова Анар-№193 мектептің бастауыш сынып мұғалімі Қызылорда облысы, Жаңақорған таулданы, Байкенже ауылы

Баланың сөздік қоры мектепке келісімен-ақ бірден байып, дамып кетпейді. Бұл – өте ұзақ және күрделі жұмыс.

Баланың сөйлеуі, сөз қорының дамуы мектептен көп бұрын басталады, мектепте одан әрі күрделене түседі. Бастауыш сыныпта жақсы жазатын балалардың көбі – мектепке  дейін үйінде, сөз дамытып келген балалар.

Алты жасарлардың түсінігіне лайық, ойлантарлықтай сұрақтар қоя білу – оқу процесіндегі негізгі тәсіл. Жаңа технологияға байланысты баланың таным-түсінігін қалыптастыру барысында лайықты сұрақтар қоя білу керек деп ойлаймын. Қандай да бір затты немесе оның суретін көрсете отырып, «Мынау не?», «Ол не істеді?» деген сұрақтармен шектелуге болмайды. Мәселен, әліппенің даярлық кезінде «Мектеп», «Сынып бөлмесі», «Аңдар», «Үй іші» тақырыбында оқушылармен әңгімені көбірек жүргізу керек. Мұғалімнің осы тақырыптарды меңгертудегі негізгі мақсаты – қоршаған ортамен таныстыра отырып, баланың сөздік қорларын арттыру, ауызша сөйлеу тілін дамыту. Айталық, мұғалім «Үй іші» тақырыбын сөз еткенде «Анаң жайлы не айтар едің?», «Өзіңнен үлкенді қалай айтасың?» т.б. сұрақтар қою арқылы баланы ойлай білуге үйреткен жөн және оқушының сөздік қоры артып отырады.

Оқып және жазып үйрену балаға бірден оңай түспейді. Біз сөздік қор туралы жазып отырғандықтан жазу техникасына аса көп тоқталып отыруымыз қажет. Ал, жазба сөйлеудің дамуы – сөздік қорын дамытудың негізгі түрлерінің бірі. Бала жазба сөзді неғұрлым тез меңгеріп алса және грамматика жағынан қатесіз жазып үйренген баланың оқу дағдысы да тез дамып кетеді. Мұның бәрі – баланың сөздік қорының дамуына үлкен жол.

Баланың сөйлеуіне және сөздік қорының дамуына отбасының рөлін қысқаша айтып кеттік. Бастауыш сыныпқа келгенде, ата-аналардан гөрі сөздік қорды дамытуға мұғалімнің рөлі басым.

Оған қоса, ата-аналар бастауыштағы баласының үйде қандай кітаптар оқитынын біліп, оны қалай қабылдап түсінгенін қадағалап отырғаны өте абзал. Бала үйде қосымша кітап не газет оқымаса, сөздік қорының дамуына жол ашылмайды. Оған қоса, бала оқығанын үйдегі үлкендерге қысқаша айтып беріп отырғаны жөн.

Оқушының сөздік қорын дамыту үшін баланы жан-жағындағы өмір құбылыстарымен үнемі таныстырып, олар туралы дұрыс мәлімет, білім бере отырып, баланың күнделікті іс-ерекшеліктерін дұрыс ұйымдастыруда, оның маңайындағы үлкен адамдардың рөлін ұмытпаған абзал.

Бала тілін байыта беру жолдары толып жатыр. Оған мән беріп, ұдайы ескере жүретін болсақ, тілмар да сауатты жандар тәрбиелеп, өсіру міндетін жемісті шешкеніміз.

Бала тілін дамытудағы негізгі мақсат баланы өзі үшін сөйлеуге үйрету, сөйлеудің адам үшін қажеттілігін ұғындыру, ана тілінің қадір-қасиетін түсініп, сүюге тәрбиелеу.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. «Бастауыш мектеп» журналы    2007ж

2. «Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар» журналы   2008ж

3. Т.Қордабаев «Қазақ тілі білімінің қалыптасу, даму жолдары»

4. С.Құрманғалиева «Қазақ тілін тереңдетіп оқыту»

   

Логикалық ойлауды жетілдіру арқылы оқушы тілін дамыту.

Аязбаева Айнұр-№193 мектептің бастауыш сынып мұғалімі Қызылорда облысы, Жаңақорған ауданы, Байкенже ауылы

Қазіргі кезде білім беру саласының мақсаты- тәрбиелі де білімді, өз-өзіне сенімді, жаңаша, тәуелсіз ойлай алатын, өзіндік шешім қабылдай білетін, жауапкершілігі мол тұлға қалыптастыру.

Осы мақсатты жүзеге асыру- баланың білім игеру кезінде өзіндік іс-әрекеттері мен ізденуін белсендіріп, шығармашыл қабілетін дамыту арқылы шешілмек.

Шығармашылықтың түрі көп.  Ал шығармашылық қасиетті қалыптастыруда сөз өнерінің маңызы зор. Бұл ретте ұлы ұстаз А.Байтұрсынов: «Сөз өнері-өнердің биік шыңы. Ол адам санасының үш негізіне сүйенеді. Бірінші- ақыл, екінші-қиял, үшінші-көңіл», - деп, балаға сөз өнерін меңгеру үшін осы үш істі бірлікте қарастыру керектігін ұсынса, жан – жақты талант иесі, әдеби әдіскер – ғалым ретінде  М.Жұмабаев «Бастауыш кластағы ана тілі» кітабы арқылы: «Баланы мектепке тоты бол деп бермейді, сөзінен ісі айрылмайтын іскер болсын деп береді» деп, төрт жылдық бастауыш мектептің әр жылы тілін дамыту үшін жүргізілетін жаттығулар, қалыптастыратын дағдылар шоғырын топтап, сатылай өсу қалпында берілген. Бастауыш мектепте ана тілін оқыту, тіл дамыту әдістемесін негіздеуде, өзіндік үлесі бар әдіскер-ғалым М.Жұмабаев: «Баланы не нәрсемен айналысса да ісіне ынталы болуын, мұғалім барлық білімін ана тілін негіз қыла білгені, болмаса, тілі түзелмеген, ойын сөзбен ұқтыра білмейтін, сөз болып жарыққа шыққан ойды ұға білмейтін балаға ешбір білім берудің мүмкін еместігін» дәл аңғарған.  Орыстың ұлы педагогы К.Д. Ушинский «Өзінің ана тіліңнің мазмұнын, мағынасын жете түсінбеген, оны ауызша немесе жазбаша сөйлеу дағдысына дұрыс қолдана алмаған бала басқа да пәндерді дұрыс түсінуіне қабілеті де болмайды, ол баланың бүкіл өміріне зиян келтіреді», - деген. Сондықтан ана тілін  оқыту арқылы баланың жалпы ой-өрісін кеңейтіп, мәдениетін көтеру керектігін айтады.

Адам баласы қоршаған дүниені екі жолмен танып біледі:

1)                               Бақылау (көру, есту, сезу) ;

2)                               Сөз арқылы жаңа ұғымды қабылдайды.

Екі тәсілде белсенді ойлау қызметі арқылы жүзеге асырады. Яғни баланың тілін дамыту дегеніміз – оның ойлауын дамыту.

Тағы да, орыс педагогы К.Д.Ушинский: «Кімде – кім оқушының тіл қабілетін дамытқысы келсе, алдымен оның ой қабілетін дамытуы тиіс. Сөздің қасиеті ойды дұрыс беру арқылы бағаланады, ойдың дұрыс айтылуы сөз ішінен келіп шығады», -деген.

Шынында, баланың айтайын дегені, ең бірінші, оның ойында пайда болады, тек содан кейін ол ойлар ауызша айтылады.

Өз ойын дәлелдеп айта білуге үйретуде  баланың ой тізбегін дұрыс, логикалық жолмен құрылуын қадағалау, сабақ үстінде белсенді ақыл – ой жұмысын ұйымдастырып, тапқырлығына жол ашып отыру керек.

Яғни бір нәрсені екінші затпен салыстыру, талдау, жинақтау, қорытындылау, жүйелеу, белгіліні белгісізбен салыстыру, салыстыра ойлау жүйесіне сүйену – сөйлеудің мазмұнды болуына нақты материалдың қорын жасап, бақылау, салыстыру арқылы өмір тәжірибесін арттыруға, бақылау., байқау құбылыстарын талдауға, қорытындылауға дағдыланады.

Ал ойлай білу дағдыларын көрсететін белгі – ойлау операцияларын (әрекеттерін) іске асыра білу. «Ойлау – жанның өте бір қиын, терең ісі», деп М.Жұмабаев айтқандай, баланың логикалық ойлауы арқылы тілін дамыту үшін, мұғалімге оның теориясын терең білу міндеті жүктеледі.

Ал бастауыш сыныптарда тіл өнері меңгерудің алғашқы баспалдағы ретінде оқушының сөздік қорын, байланыстырып сөйлеу машықтары мен сөйлеу мәдениетін дамыту бағытындағы жұмыстарға негізделеді.

Ана тілінің музыкасын ұғындыру, оқушылардың сөйлеу тілін дамытуда дидактикалық, шығармашылық, сюжеттік, рөлді ойындардың маңызы зор. Әліппе сабағында «Көкөністер» тақырыбы бойынша, оқулықта суреттердің атын атап, түсі, формасы , дәмі, қайда өсетіні туралы сөйлетумен қатар, «Қияр мен капуста» ертегісін оқып, мазмұнын сахналаса, үйге жұмбақ жаттау, ойлау, шешуінің суретін салу тапсырылса, балалардың сөйлеу дәрежесі артып, сөздік қоры көбейіп, дүниетанымы кеңейетіні сөзсіз. Әр нәрсені салыстыра отырып айырмашылықтар мен ұқсастықтарды ажырата отырып, ақпараттарды жинақтап, өздері қорытынды жасайды.

Балалардың ой-өрісін дамытуға, тілін жаттықтыруға, тіл байлығын арттыруға арналған ойын-өлеңдер, мазақтамалар, буын ұйқастарды бала санасы тез қабылдайды.

Осы жөнінде  К.Д.Ушинский: «Ауызша және жазбаша дұрыс сөйлеп үйренудің өзі баланың жеке басына жақсы да, жаман да әсер етуі мүмкін, бірақ тәрбие процесімен тығыз ұштастыра білу керек», - деген.

Бала тәрбиесінде жаңылтпаштар, жұмбақтар, мақал-мәтелдер олардың дүниетанымын, түсінігін, болжағыштығын, ұғымын кеңейтумен қатар, тілін ұстартып, ойын жүйелеуге, кеңейтуге әсері мол.

Мақал-мәтелдер ой дәні, сөз, мәйегі. Балалардың ақыл-есін молайтып, ой-өрісін кеңейтеді, адамгершілікке, адалдыққа, ерлікке, еңбекке,өнер-білімге тәрбиелейді.

Жаңылтпаш – баланың тілін ұштап, кекештенбей, асықпай, еркін сөйлеуіне көмектессе, жұмбақ – тез ойлауға, шапшаң жауап беруге үйретеді.

Жұмбақ – нақты бір затты немесе құбылысты тұспалдап ойлатып, ақыл-ойын дамытуға, шешуін іздету арқылы ойлаған заттың немесе құбылыстың қасиетін тануға үйрететін, өз ойларын дәлелдеуге баулитын, ой – сананы дамытатын ой жаттығу.

  1. «М» дыбысы мен әрін өткен кезде

Асын ішіп, бетін жуады.

Ұйқысы қысып, көзін жұмады,

Іші пысып, торғай қуады.

  1. Мысық қандай дыбыс шығарады ?

М –м – м – мияу

М –м –м – мияу                           (М дыбысын таңбалау, әріпті көрсету)

  1. Қатар жазып саусақты,

Түйістірер екі бармақты,

Екі қолдың арасы

Қандай әріп қарашы ?                (Бекіту мақсатында)

  1. Түйе өркешті

Қарайық

Ұқсайды оған қай әріп ?              (М)

Мұндай жұмыстардың мазмұны  әр жыл сайын күрделене түседі. Оқушы ойын тереңдетіп, тілін дамытады, мәдениетін көтереді.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1)  «Мектеп» журналы 2008ж.

2)  Сынып оқушыларына арналған дидактикалық  материалдар.

3)  «Қазақстан мектебі» журналы.

4)  «Қазақ тілі әдебиеті» журналы.

 

Оқушылардың биология пәні бойынша құзыреттілігі – сапалы білім негізі

Абажан Зылиха, Қызылорда облысы, Әйтеке би кентіндегі № 170 орта мектептің химия-биология пәні мұғалімі

Қазіргі таңда дүниежүзілік өркениеттілікке жету мақсатында білім беру мен тәрбие мәселесін гуманистік дәрежеге көтеруші, мәдени құндылықтарға қол жеткізуші, оны іске асырушы мұғалім. Жаңа  ғасыр мұғалімі жаңа нарықтық экономика заманына сай құзырлы болу үшін үнемі ізденіс үстінде болуы қажет.  Жалпы орта білім беруді жетілдірудің негізіне компетенттік тәсілді алу ұсынылып жүр .В.Шепель компетенттілік ұғымына білім, біліктілік, тәжірибе, білімді пайдалануға теориялық-төжірибелік дайыңдық ретінде анықтама береді. В.Ландшеер, П.Симонов, М.Чошановтардың түсіндірмесі бұл анықтамаға қайшы келмейді.  Дегенмен, В.Симонов әлеуметтік даярлық туралы айтса, М.Чошанов көбінесе компетенттіліктің мазмұндық (білім) және процессуалдық (білік),ал В.Ландшеер компетенттілікті тереңдетілген білім деп түсіндіріледі,ал психологиялық сөздіктерде "компетенттілік жеке тұлғаның қоршаған ортадағы адамдармен тиімді қарым-қатынас жасай алу қабілеті" деген түсінік берілген."Осы айтылғандарды қорытындылай келе компетенттілік ұғымына мына-дай анықтама беруге болады: "Компетенция — оқудың және өздігінен білім алудың нәтижесінде қалыптасатын және адамның әлеуметтік мобилъділігін анықтайтын, білім мен тәжірибеге, құндылықтар мен бейімділіктерге негізделген жалпы қабілеттіліктер. Демек ,компетенттілік ұғымы"білім","білікгілік","дағды" сияқты ұғымдарды қамтиды.

Алайда бұл білім, біліктілік, дағдының жай жиынтығы емес. Компетенттілік оқу нәтижелерімен қатар, оқушылардың шығармашылық іс-әрекеттері мен құндылық бағдарларының жүйесін де көрсетеді." Білім,білік,дағды қасиеті өзінің даралығымен сипатталып,өз бетімен жетілдіріліп отырған жағдайда ғана құзіреттіліктің негізі бола алады.

«Құзырлылық» ұғымы жайлы Құдайбергенова К.С. «Құзырлылық табиғаты - тұлғаның өзіндік дамуында» атты еңбегінде былай деп көрсетті: «Құзырлылық ұғымы соңғы жылдары педагогика саласында тұлғаның субьектілік тәжірибесіне ерекше көңіл аудару нәтижесінде ендіріліп отырған ұғым. Құзырлылықтың латын тілінен аудармасы  «сompetens» белгілі сала бойынша жан-жақты хабардар білгір деген мағынаны қамти отырып, қандай да бір сұрақтар төңірегінде беделді түрде шешім шығара алады дегенді білдіреді» десе, бұл жайлы Б.А.Тұрғынбаева «Мұғалімдердің шығармашылық әлеуетін біліктілікті арттыру жағдайында дамыту» еңбегінде «...өзінің практикалық әрекет арқылы алған білімдерін өз өмірлік мәселелерін шешуде қолдана алуын – құзырлылықтар деп атаймыз» деп анықтаса, ресей ғалымы Н.В. Кузминаның көзқарасы бойынша «Құзырлылық дегеніміз – педагогтың басқа бір адамның дамуына негіз бола алатын білімділігі мен абыройлылығы деді.»

Қазақстан Республикасы 12 жылдық білім беру тұжырымдамасында педагог кадрлардың кәсіби – тұлғалық құзіреттілігін қалыптастыру басты мақсат екендігін атай келе 12 жылдық білім беру де педагог төмендегідей құзіреттіліктерді игеру міндетті деп көрсетті.

1. Арнайы құзіреттілік - өзінің кәсіби дамуын жобалай білетін қабілет

2. Әлеуметтік құзіреттілік – кәсіптік қызметімен айналысу қабілеті

3. Білім беру құзіреттілігі – педагогикалық және әлеуметтік психологияның негіздерін қолдана білу қабілеті.

Бұның өзі өз кезегінде қазіргі ұстаздардан шәкіртті оқытуда, білім беруде, тәрбиелеп өсіруде белгілі бір құзіреттіліктерді бойына сіңірген жеке тұлғаны қалыптастыруды талап етеді. Бұл жайлы 12 жылдық білім беру тұжырымдамасында оқушы бойынан табылуға тиісті құзырлылықтарды нақты айқын көрсеткен. Мұнда: Құндылықты-бағдарлы құзіреттілік (азаматтық белсенділік, саяси жүйені түсіну, бға бере білу, елжандылық қабілетті болу)

Мәдениеттанымдық құзіреттілік (ұлттық ерекшеліктерді тани білу, өз халқының мәдениеті мен өзге ұлттар, әлем мәдениетін салыстыру, саралай білу қабілеті)

Оқу-танымдық құзіреттілік (өзінің білімділік қабілетін ұйымдастыра білу, жоспарлай білу, ізденушілік-зерттеушілік әрекет дағдыларын игеру, талдау, қорытынды жасай білу)

Коммуникативті құзіреттілік (адамдармен өзара қарыс-қатынас тәсілдерін білу, мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілінде, халықаралық қатынаста шетел тілінде қатынас дағдылары болу)

Ақпараттық-технологиялық құзіреттілік (ақпараттық технологиялармен техникалық обьектілер көмегімен бағдарлай білу, өз бетінше іздей білу, таңдай, талдай білу, өзгерте білуді жүзеге асыра білу қабілеті)

Әлеуметтік-еңбек құзіреттілік (әлеуметтік-қоғамдық жағдайларға талдау жасай білу, шешім қабылдай білу, түрлі өмірлік жағдайларда жеке басына және қоғам мүддесіне сәйкес ықпал ете білу қабілеті)

Тұлғалық өзін-өзі дамыту құзіреттілік (отбасылық еңбек, экономикалық және саяси қоғамдық қатынастар саласындағы белсенді білімі мен тәжірибесінің болу қабілеті )

Аталған құзіреттілік қасиеттерді тұлға бойына дарытуда педагог қауымның арнайы әлеуметтік білім беру құзіреттіліктерінің жан-жақты болуы талап етіледі. Егер педагог өзінің кәсіби өсу жобасын дұрыс жолға қоя отырып, өзінің кәсіптік қызметіне нақты берілу арқылы тұлғаның алған білімін өмірде қолдана білетіндей тапсырмалар жүйесін ұсыналатын жағдайда болғанда ғана студент құзіреттілігін қалыптастыруға мүмкіндік табады. Білім сапасы білім,біліктілік,дағды,тұлғаның қасиеттері, қабілеттерімен бағаланса,тұлға педагогикалық объект ретінде меңгерілетін,қалыптасатын адам тәжірибесі ретінде қарастырылады. Мұғалім мен оқушының арасындағы байланысын,қызметтік-тұлғалық деп айту артық,өйткені мұғалім үшін ең бастысы баланың тұлғалық қасиеттері,тұлғаның өзін-өзі ұйымдастыруы емес,олардың жетістігі болып табылады. Қазіргі білім берудегі басты мақсат жас ұрпақтың білім деңгейін көтеру және жан-жақты дамыған жеке тұлға қалыптастыру. Осы мақсатқа жету үшін өзімнің ұстаздық іс-тәжірибемде педагогика ғылымының докторы В.Дьяченконың топпен деңгейлеп оқыту технологиясын қолданамын.

Мен сабақ беру үрдісінде мынандай негізгі факторларды басшылыққа аламын:

-оқушылардың өз бетінше жұмыс істеу тиімділігін арттыру

-жекелей,жұппен,топпен жұмыс жүргізу

-ойлау қабілетін дамытатын есептер беру

-қабілетіне қарай деңгейлік тапсырмалар беру

-оқушылардың теориялық-практикалық сауаттылығын арттыру.

Бұл технологияның тиімділігі сол,оқушының әсерлену жүйесі қалыптасады.

Топпен оқыту технологиясын қолдана отыра төмендегідей нәтиже күтемін:

Мен сабақ барысында оқушылардың қабілетіне, білім деңгейіне, ынтасына қарай үш топқа бөліп, өз бетімен еңбектенуге,ізденуге,шығармашылыққа баулып, қорытынды жасауға машықтандырамын, оқушының ақыл-ойын дамытып, өзіндік дүниетанымын қалыптастырамын, сабаққа ынтасы арттырып, тапсырманы орындау барысында жіберілген қателер мен кемшіліктерді уақытында анықтап түзетуге мүмкіндік беремін.     Төменгі класс оқушыларына сабақты тақпақ  , жұмбақ ретінде беруге немесе түсіндіруге болады. Мысалы: «амебаның тіршілік ететін жерлері шалшық су , ол жалған аяғы арқылы қозғалады, қайнатылмаған су ішкен кезімізде  су арқылы ағзаға өтіп, күрделі іш ауруларын туғызуы мүмкін» -  деген сөзді.

Шалшық суды мекендейді үнемі

Жалған аяқ көмегімен жүреді

Лас су ішіп қойсақ егер сақтанбай

Іш ауыру тудырады күрделі – деп түсіндірсек бала оны қызыға тыңдап, әрі жаттап алуға тырысатынын байқадым. Сол сияқты  « жалбызтікен техникалық дақыл , бұл өсімдіктен асқазан, бүйрек, ішек  жолдарын емдейтін  дәрі дайындалады» -  деген сөздерден:

Техникалық дақылдарға жатады,

Мұны әркез дәрі қылып сатады.

Асқазан,бүйрек,ішек жолын емдейді,

Шөптің атын кім бірінші айтады ? – деп жұмбақ түрінде беруге болады немесе «Асқабақтың шыққан Отаны Мексика. Ол тағам ретінде де дәрі ретінде де пайдаланылады сабағында  сары мұрт кездеседі және тікенекті » - деген сөздерден:

Мексикадан келген ол,

Кейде жейміз сағынып.

Жемісі ірі болады,

Тағамдық әрі дәрілік.

Сабағында болады,

Тікенек пен сары мұрт.  – деген шумақтармен айтсақ оқушы тек керек материалдарды ғана тез жаттап қалады. Сол сияқты «Жауын құрт жер астын мекендейді жауын жауғанда ауа жетпегендіктен жер бетіне шығады, жауын құрттың 1 мертге жететін түрлері де бар » - деген сөздерден:

Балықшылар алып барар күнде көлге,

Ең үлкені жетеді екен бір метрге.

Жаңбыр жауса егер де нөсерлетіп,

Ауа жетпей шығады олар жер бетіне – деген сөздермен оқушыға жеткізер болсақ оны естіген оқушы біразға дейін жадында сақтай білетіні күмәнсіз.

Әр тарауды өткен соң,  , өздік жұмыс, бақылау жұмыстары, тестік тапсырмалар өткізу арқылы тақырыпты қаншалықты меңгергенін тексеріп,тақырыпты толық меңгере алмаған оқушылармен қосымша сабақтар,сыныптан тыс жұмыстар жүргіземін. Тест түрлері оқушы білімін бекітуге қайталауға,жүйелеуге мумкіндік береді. Сонымен қоса мұғалім мен оқушылардың уақытын үнемдеуге оқу жұмысын ұйымдастыруға жағдай жасайды. Тестік тапсырмаларды оқушылардың білім деңгейіне байланысты құрастырып, нәтижесін кілтімен тексертіп өздеріне бағалатамын. Оқушы білімін бағалауға эксперттік комиссия қабылдаған сапаны анықтау жүйесін қолданамын Егер жауап-75%-дан жоғары болса-жақсы,-50%-ға дейін қанағаттанарлық,-50%-дан төмен-білім деңгейі төмен. Оқушы білімін бағалауға оқушылардың жауап беру мүмкіндігі мен өз бетінше іздену дағдысын ескеріп, оқушы қабілетіне,қабылдау және меңгеру деңгейіне қарай сараптап тұлғаның психологиялық жас ерекшеліктерін ескеремін. Баға-бейне бір белгі және сонымен қатар өлшем сияқты,ол оқытудың нәтижелілік дәрежесін анықтауға мүмкіндік береді.  Бағалау парағына әр деңгейлік тапсырманың бағасын қойып,қорытынды бағасын шығарып отырамын.  Осындай тәжірибе арқылы оқушылардың білімін, дағдыларын, ойлау қабілеттерін,шығармашылық ізденісін бақылау арқылы біршама нәтижеге жеттім.

Соның шінде биология  сабағында жаңа ақпараттық – компьютерлік технологиялыарды пайдаланамын, сондай жүйелердің бір түрі интерактивті құрал, яғни

Интерактивті әдістерге:

1. Проблемалық шығарма әдістері

2. Презентациялар

3. Пікір-таластар

4. Кейс-стадийлер

5. Топпен жұмыс

6. Миға шабуыл әдісі

7. Сын тұрғысынан ойлау әдісі

8. Викториналар

9. Мини зерттеулер

10. Іскерлік ойындар

11. Рөлдік ойындар

12. Инсерт әдісі (белгілеулер әдісі, 7-10 минут ішінде оқушылар эссе жазады ).

13. Блиц – сұрақтар әдісі

14. Анкета алу әдісі т.б

Есте сақтау қабілетін шыңдауға, ғылым мен техника жетістіктеріне, білімге деген қызығушылығын арттыруда сыныптан тыс шаралардың маңызы зор. Оқушылардың  сауаттылығын арттыру,алған білімдерін тиянақты болуын қадағалау үшін сыныптан тыс жұмыстар жүргізіп оқушыны қызықтыратындай  ойындар викторина шешу, ребус,кроссворд құрастыру,логикалық есептер шығарту арқылы ой-өрісін,пәнге қызығушылығын арттырып,пән аралық байланысты нығайту қажет. Осы орайда. оқушылардың шығармашылық ізденісін, тапқырлығын, зеректігін,ойлауға икемділігін:гін,өмірге ғылыми көзқарасын дамытуға өткізілген сыныптан тыс жұмыстар:  «Кім көп біледі?», «Бақытты сәт», КВН т.б ойындар.Алынған өзекті тақырыпты басшылыққа ала отыра және істелінген жұмыстарды қорытындылай келе өзін-өзі бағалай білетін,шығармашылық деңгейі жоғары жан-жақты тұлға қалыптастыра отыра,оқушының білім сапасын көтеремін,алған білімдерін өмірмен ұштастыруға бағыт беріп оқушы кұзырлығын дамытамын.Сонымен топпен оқыту технологиясы баланың жеке тұлғасын пән арқылы дамытуға қолайлы тұлғаның білім,біліктілік дағдысын қалыптастырады деп ойлаймын.

Өз ойымды:

Шыңдай біл оқушының зеректігін,

Ұзтазға көп ізденіс керек бүгін.

Есіңнен еш уақытта шығармағын,

Құзырлылық  әр ұзтаға керектігін – деген жолдармен қорытындылағым келеді

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

  1. К.С.Құдайбергенова. «Құзырлылық табиғаты – тұлғаның өздік дамуында. А., «Принт-АСС», 7-бет
  2. Б.К.Жұмағалиева. «Компентностии компетенции: Основные направления концепции12 летнего образования Республики Казахстан» «12 жылдық білім» журналы №2, 2006, 19-бет
   

[1] Өртекес – Текес ауданының бұрынғы атауы әрі Текес өзенінің басқы ағары осылай аталған.

[2] Тергеусіздің Әсетпен екінші жүздесуі жайында күйшінің немересі Сатыбалды Ыбырайұлы әңгімелеп берді.

[3] Күре жамбылы - ҚХР егемендік алмай тұрған уақыттағы Гоминдаң (партиясы) уақытша үкіметінің Іледегі орталық қорғаны (жамбыл), қазыргі Қорғас ауданының орталығы Сүйдің қалашығы.

[4] Шіде –  найманның қызай елінен шыққан қалмақ соғысында ел қорғаған батыр.

[5] Зәңгі – шамамен 500 түтінге басшылық ететін адам зәңгі атанған.

[6] Ақалақшы – шамамен 1000 түтінге басшы болған адамды айтады.

0
22941
2