Yvision.kzYvision.kz
kk
Qaz
Qaz
492 постов4 подписчика
5
23:58, 25 сентября 2011

Чужая боль

Одним из самых удивительных произведений в древнерусской литературе, по признанию многих специалистов, является так называемая «Казанская история». Его уникальность, прежде всего, заключается в смелом нарушении традиций, установленных в литературе подобного рода. Вместо того, чтобы, как и положено описывать отвагу русских воинов и малодушие татар, автор повести поступает ровно наоборот и позволяет себе «разительное нарушение этикета». Он описывает необычайную храбрость татар, и взятие Казани объясняет лишь тем фактом, что на одного защитника города приходилось сто противников. Говорит и о том, как русские дружинники грабили, истребляли мирное население, разрушали мечети. Кроме того, в тексте приводится так называемый «Плач царицы Сумбеки», который по степени своего накала и драматизма, по мнению Д.С.Лихачева, относится к лучшим образцам древнерусского поэтического творчества. В общем, сочинение полностью проникнуто соучастием к судьбе татарского народа. При этом у большинства исследователей нет сомнений, что автором данной повести являлся русский и православный человек.

Кстати, сам Д. С. Лихачев предполагал, что причины появления такого произведения крылись во внутренней политике Ивана Грозного, который, как и его предшественники, охотно принимал к себе тюркских «царей» и «царевичей» и покровительствовал им. Вероятно, это обстоятельство тоже сыграло свою роль, но мне кажется, основная причина крылась все же в другом.

Уважительное отношение, казалось бы, к самым заклятым врагам было свойственно людям с самых древних времен. Так, арабские средневековые сочинения переполнены различными самыми хвалебными отзывами о тюрках, а ведь именно тюрки во многом и остановили победное шествие зеленого стяга ислама по миру. В свою очередь, крестоносцы, освобождавшие «гроб господень», по достоинству оценивали благородство и стойкость «неверных» сарацинских военачальников. Еще можно вспомнить индейскую тему, широко представленную в романах Майн Рида, Фенимора Купера, Карла Мая, благодаря которым «краснокожие» охотники за скальпами стали кумирами миллионов «бледнолицых» мальчуганов.  Не случайно, наверное, и то, что одним из самых любимых фильмов о войне в Советском Союзе стал телесериал «Семнадцать мгновений весны», в котором немцы едва ли не впервые были показаны в таком привлекательном виде.

Такие мотивы есть и в старинной казахской литературе, о чем сейчас почти не вспоминают. Между тем, когда после долгой и упорной борьбы в 20-х гг. XVIII века казахи вытеснили джунгар из степей Сары-Арки, из-под смычков  жырау на свет стали появляться не только новые сказания о батырах – освободителях родной земли, но и произведения, которые были пропитаны сопереживанием к потерпевшему поражение противнику. Одно из таких произведений я и хочу здесь привести. Оно называется «Джунгарский плач по Сары-Арке» и сочинено как бы от лица самих джунгар, покидающих степи Центрального Казахстана. За отсутствие перевода прошу прощения. Насколько я знаю, его просто не существует, а мне лично это не под силу.

Қалмақтың Сарыарқаны жоқтап жылаған зары

Қайран да, қайран, қайран тау,

Тиюші еді пайдан тау.

Пайдасының белгісі –

Үйімде тұрған үлгісі.

Үлгісінің өрнегі:

Шаңырағым, уығым,

Үйде бақан, сырығым,

Ат ұстайтын құрығым,

Қазаныма қақпағым,

Желі бір қағар тоқпағым,

Арбама арыс білігім,

Ел қыстауға қонғанда,

Сиыр бір жатар шілігім,

Ат жүре алмас аралдым

Ішіңде бұғы, маралдым!

Бұғы да, марал жатқан жер,

Мергендер таңдап атқан жер,

Мерекеге бақан жер,

Артығын алып сатқан жер!

Үш атамыз өткен тау,

Үш мың қара біткен тау,

Әкем күйеу болған тау,

Шешем келін болған тау.

Ақ бүркеншік салынып,

Ала берен киген тау,

Ит жүгіртіп, құс салып,

Өзіме теңдік тиген тау!

Мұнарланып артымда

Қала бердің көрініп.

Ілгері қарай аяғым

Бір баспады-ау ерініп!

Көңіл еріп, жас келіп,

Кетті-ау өңім өзгеріп!

Бай төбетім маңқылдап,

Даусы қудай саңқылдап,

Байсал тауып үрген тау

Балалы қаздай байпаңдап,

Бәбише дәурен сүйген тау.

Дуадақтай тоңқаңдап,

Тоқалдар дәурен сүрген тау.

Кетейін деп кетепедім,

Төңірегің толған жау.

Шабынды (Сабынды), қопа, қамысым,

Тамам жұртқа танысым,

Мына да көрген зорлықтан,

Қалады-ау есіл қонысым!

Боранда малым ықпаған,

Үйімді дауыл жықпаған.

Шағыр бір жусан, изендім,

Сенен кетіп күйзелдім.

Байлаулы атқа пішенім,

Матаулы атқа кісенім.

Ат арқандар қазығым,

Балаларға азығым!

Кетейін деп, кетпедім,

Ойда – орыс, қырда қазақтан

Тынышым бір кетті-ау жазығың!

Қожыр, қожыр тастарым,

Сен есіме түскенде,

Көзімнен ақты-ау жастарым!

Ащының бойы ай татыр,

Балауса шөбің бал татыр,

Балдырғаның май татыр.

Ақтылы қой айдаттыр,

Алалы жылқы жұсаттыр!

Шыбышым лақ салмаған,

Тоқтым бір қысыр қалмаған.

Үш ай тоқсан соқса да,

Малым жұтап қалмаған.

Желіні сыздап маңыраған,

Төлі шулап жамыраған.

Он екі қазылық, ой, Түндік,

Маңырап жатқан қой – Түндік!

Есіл-Нұра – екі су

Еңкейіп онан бетің жу.

Бірің – шекер, бірің бал,

Қайбіріңді айтайын?!

Бетеге, көде, жауылша

Шулап тұрған бәрің мал.

Кеуір келді-ау қиқулап,

«Аш құлақтан тыныш құлақ!»

Кете бердім зар жылап,

Көбейген соң күнде шу.

Қарқаралы, Қазылық,

Жатушы едің жазылып!

Жазғытұры көшкенде,

Қалушы едін, қара жол,

Қабырғадан қазылып.

Күзгітұрым қонғанда,

Төрт түлік мал баурайда,

Жатушы еді жай тауып,

Құлашын керіп жазылып.

Егізімнің сыңары;

Бірін сойсам, той болған.

Қалған бірі жетіліп,

Келер жылы озіндей

Ыңыранып семіз қой болған.

Сойғанымның терісі

Илей білген шеберге,

Бір өзі бір бой болған.

Илей білмес жаманға,

Ел қыдырып кеткенде,

Көк ала шолақ иттерге

Көкпары болып тартылып,

Зор мереке той болған.

Біз барармыз, барармыз.

Барып қайда оңармыз?!

Барсақ залал тартармыз!

Сендей жерді жалғанда,

Іздеп қайдан табармыз?!

Егін де жайын білмесек,

Арып, шаршап, талармыз!

Тарының сөгін жалармыз,

Шөпшек теріп, шөп жиып,

Аштан өліп қалармыз!

   
5