Yvision.kzYvision.kz
kk
Разное
Разное
399 773 постов41 подписчиков
Всяко-разно
0
09:51, 18 ноября 2012

Төстік батыр мен Жөндік би туралы лингвистикалық ертегі

Blog post image

Ерте, ерте, ертеде, ежелгі қазақ жерінде, Еділ мен Ертіс енінде

бейбіт өмір жайлаған бір ел болыпты. Онда ел басқарған екі

дана - Төстік батыр мен Жөндік би атты ағайынды екеуінің өз

елінде орнатқан тұрақты, әдепті тәртібі, ондағы жарасымды

әлеуметтік өмір, әділ билікті бүкіл халық құлшына қолдайды

екен.

 

Күндердің күнінде көршілес отырған бір ел өз ішінен

бүлініп, өзара қырқысып, елдің берекесі кетеді. Әбден жүдеген

жұрттан Төстік батыр мен Жөндік биге елшілер келіп, ол елге де

әділ билік орнатып беруін сұрайды. Төстік пен Жөндік сарай

маңындағы жағымпаз елпектерге ел билігін сеніп

тапсырып, өздддері көрші елге қырық күндік шөлден

өтіп,айлап жүріп ат арытып жетеді. Бірі батыр, бірі би ағайынды

екеуі бұл елде де белдескендермен белдесіп, даукестерін сөзбен

жеңіп, жәбірленгендерді жебелеп, қианатшыларды

қысталап, кетіскендерін өзара келістіріп, жаман әдеттерінен

арылтып, мұнда да жәйлі бейбіт өмір тәртібін орнатыпты.

 

Жаман әдеттерінің бірі мынадай екен. Бір үйден өлік шықса, ол

үйдің от басын,ошақ қасын бала-шағасымен қоса жұрдай

ғып тонап, мал-мүлкін талап, қатн-қыздарына дейін бөлісіп

алады екен. Көбінесе талас-тартыс, төбелес, ұрыс-керіс осыдан

басталады екен. Жөндік би: " бұларың не?" деп сұрастырса,

"әдетіміз осылай " дегеннен басқа жарытымды көкейге

қонымды ештеңе біле алмайды. Бұл тағылық жаман әдетті

қойдыру үшін Жөндік би барлық нөкерлнрді жинап, мұндай

әдеттің адамгершілікке жатпайтынын түсіндіріп, ойландырып,

бұдан былай ондай рәсім қалай атқарылу керек екенін жариалап

түсіндіріп, елдің ол шетімен бұл шетңне шабармандарды жібереді,

ақыры бұрынғы жаман әдеттерін қойдырады. Жөндік бидің осындай

әділеттікті көздеген уағыздары мен жарлықтарын түсіне бастаған халық

"әдет - әдет емес, жөн әдет екен ғой " деп мақалдайтын болыпты.

Төстік батыр мен Жөндік би ағайынды екеуі өз елін сағынып, жиі еске

алып отырады екен. Бір күні Жөндік ағасына келіп:

Бүгін мен бір түс көрдім,
Түсімде жаман іс көрдім.
Біздің қыздар басында
Сәукеле емес пұт көрдім! –
дейді 

Бұл жақсылықтың нышаны емес деп жорып, Төстік

батыр Жөндік би інісін дереу елге аттандырады.Қырық күндік

шөлден өтіп, айлап жүріп Жөндік би ауыл шетіне келгеннен

көргені сұмдық. Ауыл сыртындағы арық қойлар бас түйістіріп

құққ-құққ,қыққ-қыққ, құққықққ деп тамақтарын қырнап жөтелгені ме,

сөйлескені ме, әйтеуір қырқылдайды. Ауылға келсе әтештер

бұрынғыдай шырқатып ән салмайды; құқыққ-құқыққ-қыққ-қыққ деп

қырқылдайды. Тауықтар тырым-трақай қашып құққ-көтөк, қыққ-көтөк

деп шуласады, ал балапандары оны түсінбейді, жүгіріп келмейді.

Бір үйдің жанында біреу білегін сыбанып ап бір баланың көмекейіне

қол жүгіртіп жатыр. " Мұның не, не болды? " десе, әкесі былай дейді:

балам хокк-хохукк-құқыққ-қыққыққтан басқа сөзден қалды, әйтеуір қөмейіне

бірдеңе қадалып қалған сияқты, соны алып тастасам деп едім.

Жөндік би өз сарайына келсе Хокукстаннан келдім, сендерге

құқыққтыққты үйретемін деп жер тепкілейді. Оған мойынсұнған кешегі

ауылдастары: " Сен кет, құқықтық барда Жөндік сенің керегің жоқ" десіп

төмен һарайды, қуып жібереді, енді келме дейді. Бірақ қалың елі оны әлі

ұмыта қоймапты, әлі де болса көздеріне жас алып:

" Жөндік жоқта құқықтық шыға келер ортаға " деп күрсінеді екен.

Ал Жөндік рухы қазақ жерін әлі де шарлап кезіп жүр деседі.

                              *****

Ертегіні өтірік дейді бірақ ол шындыққа меңзейді. Айтуға да, естуге

де дөрекілеу, ыңғайсыздау осы сөзге қынжылатындар аз емес. Осы

сөз өзі қайдан келді, кімнің "аспанынан " аяғы салбырап жерге түсті?

"Русско-таджикский словарь" -ды қарасақ, бұл тәжіктің " Хокук " сөзі екенін

көреміз. Сонда қалай біз байқұста мұндай ұғым да, сөз де

болмағаны ма?. Бұған келісуге, мойындауға болмайды! Біздің

елде ертеректен "проститутка", "террор" деген ұғым да сөз

де болмаған десе, оған шамданбайық, алайық сол

тәжіктерден. Ал советтік 70 жылда орыстың "право"-сын

қолданып келіп неге тәжік сөзіне тап болдық. Оң сөзі

(правый) біздіңше де дұрыстық, әділдік, бірақ бізде одан да

гөрі "ЖӨН " деген лайықты сөзіміз бар!

(Конституционное право = конституциялық жөн, жөнділік,

Гражданское право = азаматтық жөн, жөнділік,

правонарушение = жөнбұзушылық,

правоохранительные органы = жөнқорғау органдары ...)

 

Жөн сөзіне бөгет болар бір-ақ нәрсе бар. Ол - баяғыда

Пәленше-екең "құқық" сөзін қолданған. Рас, оның еңбегі

зор. Бүгінгі біздер оның деңгейіне көтеріліп ("Иығына

шығып) одан да алысқа көруге тиіспіз ғой.

Ертегі ШҚО да қазақ-орыс тілдерінде шығатын облыстық әдеби
«Ертіс/Иртыш» жұрналының 6-шы нөмірінде 2003 жылы басылған.

Ғаббас Құмаров.
 
0
791
0