Yvision.kzYvision.kz
kk
Разное
Разное
399 772 постов41 подписчиков
Всяко-разно
0
01:38, 13 сентября 2012

Тірексіз тілдер

«Тілдің аман қалуы немесе жоғалып кетуі, алты жасар баланың қолында. Алты жасар баланың тілді үйрену талабын тілді күнделікті қолдану қажеттілігі ғана тудырады» дейді америкалық профессор Дэвид Харрисон. Расында, ана тілін үйренуге алты жастағы балалар мүдделі болмаса, тіл тіршілігін тоқтатады. Сол тілмен бірге, дін, діл, дәстүр, білдей бір ұлт жоқ болмақшы. Осы мәселе тіл мамандарының алаңдаушылығын тудыруда.
Әлем лингвистері бір сөзбен айтқанда, дүниежүзі бойынша дабыл қағып жатыр. Олардың бар әлемге жар салып, дабыл қағуы орынды көрінеді. Әлемдегі 7000-ға жуық тілдің тең жартысы жүз жылдың ішінде құмға сіңген судай жер бетінен жоқ болуы мүмкін. Ал әрбір екі апта сайын бір тіл тіршілігін тоқтатып отырады екен. Иә, әлем тілдерінің жағдайы мүшкіл.
Жағдайы мүшкіл тілдердің қатарына сөйлейтін адамдары аз, мәртебесі төмен тілдер жатқызылуда. Бұл болжамдар тұғырына қона алмаған тіл иелерінің үрейін алары сөзсіз. Венгрияның тіл маманы Янош Пустаидың пікірі бұл үрейді күшейте түспек. Ғалымның болжамынша, ХХІ ғасырдың аяғына қарай әлемдегі тілдердің 80 пайызға жуығы жер бетінен мәңгіге жо­ғалып кетуі мүмкін. Бірінші боп суға бататын кемеде фин-угорлық тілдер тұр. Бұл тілдердің ішінен мемлекеттік мәртебеге ие болғаны небары 3-ақ тіл екен. Олар - эстон, венгр жән фин тілдері. Ал қалғандары тіршілік етуге қауқарсыз көрінеді. Янош Пустаидың пікірінше, тілдің осындай жағдайға түсуіне жаһандану мен адамдардың көшуі әсер еткен. Яғни, адамдар арман қуып үлкен қалаға кетеді. Ол жерге барған соң, көпшілік сөйлейтін тілге ауысып, өзінің ана тілін ұмыта бастайды. Өз тіліне деген сұраныстың жоқтығынан ұсақ тілдердің өкілдері ана тілінде сөйлеуге ниетсіз келеді. Содан мәдениеті мен дәстүрі еш насихатсыз қалып қояды.
Мамандар тілдердің күн санап «өліп» жатқанына сырттан енетін алпауыт тілдердің кінәлі екенін айтуда. Яғни, үлкен тілдер әлсіз тілдерді «жұтып» жатыр. Мұндай тілдердің таралуының қарқыны күшейген сайын, тұғырына қона алмаған ұсақ тілдер ығыстырылып, елеусіз жағдайда жоғалып кетеді екен. Әлемде әмбебап тілдердің қатарына кіретін, кеңінен таралған 40 шақты тіл бар. Жер шарының 3-тен 2 бөлігіне жуығы осы тілдерде сөйлейтін көрінеді. Ал қалған 1 бөлігі алты мыңға жуық тілдердің маңдайына бұйырған. Кең таралған тілдердің ішінде, әрине, қытай, ағылшын, испан, араб, орыс, француз сынды тілдердің мәртебесі зор. Отарлаушы мемлекет болғандықтан да бұл елдердің тілдері еш мұқалмай, өмір сүруін жалғастыра бермек. Және бұл тілдердің қамтитын ауқымы кеңеймесе тарылмасы анық.
Ресей ғалымы Владимир Плунгян
тіл жұтаса, лингвистиканың зерттеу аясы да тарылады деген ойда. «Тілінен айырылған ұлттың дүниетанымы, мәдениеті сол күйі жабық есіктердің ар жағында қалып қояды. Ғалымдар қанша зерттеп, өз болжамдарын айтқанымен, сол тілдің төл өкілі болмаған соң, бұл ұлттың танымына терең бойлай алмайды» дейді тіл маманы.
Ғалым тілдердің жоғалуына әсер етіп отырған себеп ретінде адамдар-
дың бір-бірімен тығыз байланысуын алып отыр. Яғни, ол да ұсақ тілдердің жоғалуына сол баяғы жаһандану әсер етіп жатыр деген ойда. «Күн артқан сайын әлем «кішірейіп» бара жатыр» дейтін ол, әр елдің адамдары бір-бірімен жақын араласқан сайын тілдік кедергілер жоғалып, әлсіз тілдер күшті тілдердің ықпалына төзе алмай, көлеңкесінде қалып қояды деген пікірде. «Тілдің саны халықтар бір-бірінен алыстаған кезде ғана көбейеді» дейді зерттеуші. Сондай-ақ адамдардың өздері де қауіпсіздігі және жайлы өмір сүруі үшін аз адам сөйлейтін тілден көпшілік сөйлейтін ортақ тілге ауысатын көрінеді.
Тілдердің жоғалуының жылдам жүріп жатқанына қатты алаңдайтын аме­рикалық профессор Дэвид Хариссон «тілдердің өлуі - бүгінгі күннің ең көкейкесті проблемасы» дейді. Мамандардың бұл тұрғыда еш қауқарсыз екенін, бұл мәселенің шешімі әл күнге табылмай келе жатқанын тілге тиек еткен ол: «Қызыл кітапқа жер жаһандағы тілдердің 40 пайызын кіргізуге болады. Ал сирек кездесетін жануарлар мен өсімдіктердің көрсеткіші бұдан төмен. Тілдердің жоғалуының жылдамдығы сондай, тіл сирек кездесетін өсімдіктер мен жәндіктерден бұрын өліп жатыр» дейді.
Зерттеу жүргізген ғалым өзінің әріптесі Грег Андерсонмен бірге тілдердің көп шоғырланған және көп жоғалатын бес нүктесін анықтаған. Австралияның солтүстігінде, Орталық Америкада, Оклахома штатында, Шығыс Сібірде және Тынық мұхиты жағалауының солтүстік-батысында тұратын елдердің тілі күн санап жоғалып жатқан көрінеді.
«Иә, бұл заман - жедел ақпараттың заманы. Яғни, қаншалықты ақпаратқа қанық болсаң, соншалықты білімді саналасың. Бірақ біз осы ақпараттарды қабылдаймыз деп мыңжылдықтармен келген, санаға сіңген ұлттық құнды­лықтарымызды қоқысқа тастағандай боламыз» дейді Дэвид Хариссон.
Иә, әр ұлттың өз құндылығы бар. Бірақ сол ұлттардың кейбіреуі бүгінде жер бетінен мәңгіге жоғалған. Ондай тілдердің тізімі полаб, оңтүстік манси, убых, прусский, гот, шағатай, далмат деп ұзын сонарға созылып кете береді. Осылайша, жоқ болған талай ел бар. Мысалы, ежелгі шумерлер мен әйгілі Атлант елінің мәдениетін зерттеп жүрген ғалымдар әлі де толыққанды тұжырым жасай алған жоқ. Өйткені сол елдермен бірге әлемнің талай құпиясы кетті.
Егер қандай да бір ұлттың тіл иеленушілері бір адамнан аспаса, оның тілі өлі тілдер санатында қалып қояды. Әлемде осындай жалғыз жарым жаны бар тілдер 50-ге жуық. Егер сол жалғыз өкіл өлсе, өзімен бірге сол кішкентай ұлт туралы түсінікті де алып кетеді. Мысалы, 1898 жылы далмат тілінің соңғы иеленушісі көз жұмған. Ал Қытайда 400 жылға жуық сақталған әйелдердің құпия нюй-шу атты тілінің өкілі 2004 жылы қайтыс болған. 2008 жылы Оңтүстік Аляскада эякс тілінің соңғы иеленушісі дүние салған. Санай берсек, өзінің иеленушісімен бірге тіршілігін тоқтатқан мұндай тілдер көптеп кездеседі.
Мысалы, 2009 жылы ЮНЕСКО бір Ресей аумағының өзінен жоғалудың аз алдында тұрған 136 тілді анықтаған. Оның бүгінге дейін тең жартысына жуығы жоқ болған шығар. Егер екі аптада бір тіл өліп отыратынын ескер­сек, бұл болжамымыз шындыққа саяды. Ал Африкадағы Сенегалда жоғалудың аз алдында тұрған бандиал тілі бар. Ондағы жастар да өз тілін білуге құлықсыз көрінеді. Олар француз және жаңа пайда болған хип-хопқа қатысы бар тілдерде сөйлегенді жөн көреді. Мамандардың пікірінше, екі ұрпақ жаңарған соң, бұл тіл туралы да ешкім білмейтін болады.
Осыдан біраз уақыт бұрын Украина парламентінде депутаттардың төбелесі болғанын барлығыңыз білесіздер. Бұл төбелес украин тілінің беделін арттыруға қатысты болған еді. Яғни, украин тіліне мәртебе бергісі келетін депуттар мен украин тілін шала білетін шенді-шекпенділер арасында тілге қатысты дау туған. Бірі - өз тілін сақтап қалуға ұмтылыстар жасап жатса, енді бірі - өзі сөйлейтін өзге тілдің тұғырынан құлағанын қаламайды. Украинаның 50 пайыз халқы орыс тілінде сөйлейді екен. Сондықтан болар мамандар украин тілінің жоғалып кетуі мүмкін деген болжам жасап жатыр. Олардың болжамына сенсек, украин тілі 2030 жылдарға қарай мүлдем қолданыстан шығып қалып, екі-үш ұрпақ ауысқан соң, жер бетінен мүлде жойылуы мүмкін. Бұл тұжырымды украинаның өз мамандары келтіріп отыр.
2001 жылы «жоғалудың алдында тұрған және жоғалған тілдердің атласы» жарық көрген. 2009 жылы жаңартылған бұл құжат арадағы 8 жылдың ішінде біраз өзгеріске ұшыраған. 2001 жылы шыққан атласта 6900 тілдің 900-і жоғалудың алдында тұр деп берілсе, 2009 жылы шыққан еңбекте бұл көрсеткіш үш есеге артқан екен. Яғни, сол кезде тірі болған тілдер бірнеше жылдың ішінде өлі тілдердің қатарына кірген. Мамандар қазір де тіршілігіне қауіп төніп тұрған тілдердің көп екенін айтады.
Иә, ғалымдардың алаңдаушылығын тудырып отырған бұл мәселе бізді де бей-жай қалдырмасы анық. Әрине, тілін тұғырына қондыра алмай отырған елдер үшін бұл - үлкен қауіп. Өйткені мұрты мұқалмайтын тілдердің қа­тарына кірген орыс тілінде сөйлейтіндердің саны біздің елде де жетіп артылады. Кім біледі, ендігі мыңжылдықта алпауыттар ұсақ елдерді тілімен, ділімен, дәстүрімен, мәдениетімен бірге түгелдей жұтып жіберіп, өзара тайталасқа түсетін шығар.

Сабина ЗӘКІРЖАНҚЫЗЫ

0
2688
0